De Zestiende Eeuw

Klik en ga naar het begin van de zestiende eeuw:

Of ga verder naar de zeventiende eeuw

HET JAAR 1600

Het begin van de 17e eeuw. Pastoor Vinckensteyn geeft een advocaat in Den Haag volmacht om namens hem de landpachten in Gastel in ontvangst te nemen.
De standerdmolen van het Molenblok bij de Langenberg wordt naar de kop van de Steenstraat verplaats: later Moleneind geheten.
Er wordt meer gebouwd: Het Hof op de Markt bijvoorbeeld, in opdracht van de welgestelde familie Proost.
Ook op de Markt verrijst het Spaensche Cruijs aan de noordzijde van het plein met zich naar de kerk. Bij een begrafenis stopt de kar op de Markt en gaan dragers en familie eerst bij het kruis bidden alvorens de kerk in te gaan.
Een eerste vermelding ‘het gemet met den dondersteen’ verwijst naar een zwerfkei op Gastels grondgebied.
Van de oorspronkelijk 34 Cisterciënzer-kloosters zijn er nog drie over: vele kloosters zijn gebrandschat en de monniken dan wel nonnen zijn gevangen genomen of verjaagd.
In Geertruidenberg voert landsadvocaat der Staatsen Johan van Oldenbarneveldt vredesbesprekingen met Karel Filips van Croy van de Zuidelijke Nederlanden. Het loopt op niets uit. Graaf Maurits – weinig populair bij de Vlamingen tijdens deze veldtocht – behaalt een krappe zege bij de vermaarde Slag bij Nieuwpoort, maar einddoel Duinkerke blijkt te ver. De troepen raken langs beide kanten oververmoeid.
Het galjoen De Liefde bereikt als eerste Nederlands schip Japan.

HET JAAR 1599

Filips Willem, prins van Oranje/heer van Steenbergen.

In een poldervergadering tonen enige Gastelaren zich onwillig in het betalen van hoorn- en gemetgeld voor het weiden van beesten in Heer Jansland.
Definitieve uitspraak Raad van Brabant in kwestie herbedijking: Michiel van der Hulst krijgt amper nog extra vergoeding. Toch waren de hoge proceskosten ook het polderbestuur te machtig, geprobeerd is een regeling met Van der Hulst te treffen.
Filips Willem, prins van Oranje en oudste zoon van Willem de Zwijger, is na een Spaans ballingschap van bijna dertig jaar terug in de Nederlanden. Hij is ook Heer van Steenbergen en heeft plannen om de polders ten noordwesten van de Visserskreek in te polderen.
Pastoor Johan Lelius van Oud Gastel krijgt verlof om de tienden over dat jaar voor zijn pastorie te innen. Hij vertoeft nog altijd in Zevenbergen, maar is niet zuiver in de leer geweest. Als pastoor wordt hij vervolgens door Vrouwe Margaretha van der Mark van Zevenbergen afgezet. Als Gastels pastoor staat ook Mr. Hugo Johannes Vinckensteyn in de boeken, meester nog wel.
Markiezin Maria Mencia van Wittem trouwt met Herman van den Bergh, militair in de al dertig jaar durende Oorlog. Die oorlog speelt nu in Zaltbommel, kortstondig in handen van de Spanjaarden, nu weer Staats.
Vanuit Amsterdam vertrekken vier schepen richting de Oost onder de naam Brabantsche Compagnie. Aan boord: Amsterdamse reders en kooplieden, maar Brabanders van geboorte. Vandaar de naam. Riskant zijn de ontdekkingsreizen wel: Cornelis de Houtman wordt op Atjeh door inboorlingen vermoord.

HET JAAR 1598

Filips II. Als koning ging hij de strijd aan met de Oranjes in de Nederlanden.

Voorlopige uitspraak in de zaak Michiel van der Hulst (erven familie Van Etten) versus polderbestuur: een zeer kleine schadeloosstelling aan de man, die als grondpachter tot op heden weigert bij te dragen aan de gerealiseerde herbedijking. Het Land van Gastel bestaat inmiddels weer uit een ‘ouden- en nieuwen Gastelschen dijk’. Hier en daar worden hoeves in de polder gebouwd, maar niet meer in wat ooit Nieuw-Gastel, Heer Janslandsche dorp of het Nijen Dorp heette.
De pest keert opnieuw terug in onze streken.
Wisseling van de wacht in de Bernardusabij: Guilelmus de Berghis (Willem van Grimbergen), bisschop van Antwerpen neemt het ambt op zich.
De strijdende partijen treffen elkaar dit jaar in Doetinchem en Zaltbommel. Is Maurits de grote veldheer, Johan van Oldenbarneveldt is als raadspensionaris zijn grote diplomatieke adviseur.
Filips II, koning van Spanje overlijdt op 13 september op 71-jarige leeftijd aan een reumatische aandoening. Zijn zoon Filips III volgt hem op en dochter Isabella krijgt het voor het zeggen in de Nederlanden. In de noordelijke Nederlanden wordt Filips II als de grote tiran beschouwt, het zuiden denkt wat genuanceerder over deze Spaanse koning en 26 jaar Heer der Nederlanden, waarvan de langste tijd in oorlogsstand.

HET JAAR 1597

Regenten van Gastel nemen op bevel van de bisschop de tienden in beslag, die pastoor Johannes Lelius voor eigen gewin wil innen. Pachters, die het opnemen voor de pastoor wacht een zware straf. De maatregel is bedoeld om de pastoor terug uit Zevenbergen te lokken, waar hij zich schuil houdt. De Gastelse kerk loopt in de langdurige oorlog veel schade op door plunderende soldaten en verwaarlozing vanwege gevluchte parochianen. Besloten wordt tot herstel van kruiskoor, koor, dichtmetselen van ramen en herstel zijbeuk.
Het oorlogsgeweld is met de door graaf Maurits gewonnen Slag bij Turnhout weer dichterbij. De veldslag duurt een half uur, maar het bloedbad is met 2000 Spaanse gesneuvelden en slechts 10 Staatse enorm.
Nu is het aartshertog Albrecht van Oostenrijk die probeert Bergen terug te winnen, vergeefs.
In Brussel wordt dienstmeid Anna van den Hoven omdat ze doopsgezind is levend begraven, zij is het laatste slachtoffer van de inquisitie.
Na een barre overwintering op Nova Zembla waarbij Willem Barentsz het leven laat, keert zeevaarder Jacob van Heemskerk met 11 van de 17 manschappen terug in Amsterdam.
Geboren Nijmegenaar Petrus Canisius, de eerste Nederlandse Jezuïet en schrijver van diverse catechismussen, sterft met de catechismus in zijn handen.

HET JAAR 1596

Fragment uit Mauritskaart, waar het dorp Nieuw-Gastel al niet meer ingetekend is, wel de herstelde dijken.

Op oorlogsgebied is het in de Nederlanden relatief rustig. In september zijn de uit 1583 doorgebroken dijken weer gedicht en de polder gesloten. Maar de mensen, die dertien jaar geleden noodgedwongen vertrokken, keren niet meer terug. Het herstelwerk heeft 60.000 gulden gekost. Cornelis Joris de Grauwe wordt als kerkmeester belast met een verbouwing aan de Gastelse kerk, die flink te lijden heeft gehad in de turbulente eerste oorlogsjaren. De Bernardusabdij besluit het eveneens verwoeste Bovendonk in Hoeven te herbouwen.
Als opvolger van de vorig jaar overleden Lavinius Torrentius wordt Guilelmus de Berghis (Willem van Grimbergen) tot bisschop van Antwerpen benoemd. Gastel behoort toe aan het bisdom Antwerpen. Als nieuwe landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden arriveert Albrecht van Oostenrijk te Brussel. Hij stelt zich vredelievend op.
Willem Barentsz en Jacob van Heemskerk komen bij een derde expeditie om de noord op Bereneiland terecht. Zeevaarder Cornelis de Houtman is intussen langs zuidelijke weg in Oost-Indië terecht gekomen.

HET JAAR 1595

Eerste suikerraffinage komt op gang: in zowel Antwerpen als Amsterdam worden suikerbroden gemaakt. West-Brabant volgt veel later.

In januari is de eerste werkkeet gezet aan de Visserskreek, een kilometer ten westen van het vroegere Nieuw Gastel. Daarmee het begin van de herbedijking. De kosten van de drooglegging bedragen 60.000 gulden. Drie nieuwe sluizen worden aanbesteed. Bij de verpachtingen van de dijken staat nog wel de plaatsaanduiding ‘beginnend van de hoek achter de kerk van Heer Jansland’, restanten zullen dus nog overeind gestaan hebben. Burgemeesters, schepenen en regeerders van Gastel geven getuigenis over de uitgevoerde werken. Tien verloren landbouwschuren worden herbouwd. Eenvoudig is het allemaal niet want na een strenge winter zijn hier en daar overstromingen en een rattenplaag.
Een drama speelt zich af rondom Jan Hendricx in Hoeven, die Spaanse soldaten weigert geld te geven. Voor straf moet hij een pot drek om zijn nek opdrinken terwijl de soldaten brandende kaarsen in zijn baard en haar duwen.
Suikerraffinage verplaatst zich van Hamburg naar Amsterdam. In Antwerpen is ze tien jaar eerder ook al gestart.
Landvoogd Zuidelijke Nederlanden Ernst van Oostenrijk sterft.
William Shakespeares Romeo en Julia wordt voor het eerst opgevoerd in Londen.

HET JAAR 1594

Met octrooi van de Staten Generaal op 10 februari kunnen de polders opnieuw worden bedijkt en droog gelegd. Ook van Spaanse zijde is daar toestemming voor.
Michiel van der Hulst (Erven familie Van Etten) verzet zich bij de Raad van Brabant te Brussel opnieuw tegen het bijdragen in de kosten van herbedijking, waarvoor drossaard Van Stembor toestemming krijgt. De behoefte van inwoners om zich opnieuw te vestigen in het vroegere dorp Nieuw Gastel ontbreekt echter. De parochie wordt niet opnieuw gesticht.
Ganstrekken of – rijden wordt voor het eerst in deze streek door Bergse schippers gehouden. In later jaren zal het ook in Gastel en in meerdere plaatsen in het zuiden worden gedaan.
In Willemstad wordt een begin gemaakt met de bouw van de eerste protestantse kerk in de Nederlanden.
Vanaf Texel vaart Willem Barentsz uit om langs een noordelijke route China te bereiken. Jan Huygen van Linschoten is ook aan boord.
Maurits verovert Groningen, vestingstadje Bourtange wordt een grensverdediging in het noorden.
Na twee mislukte bouwsels, komt er op Terschelling een derde, definitieve vuurtoren: de Brandaris. Cartograaf Gerardus Mercator sterft op 82-jarige leeftijd.

HET JAAR 1593

Prins Maurits wijst zijn manschappen de weg naar Geertruidenberg voor het lang verwachte beleg.

Bewoners van platgebrande en verwoeste dorpen, waaronder deels ook Gastel mogen/kunnen eindelijk terugkeren naar hun thuisplek. Jarenlang is het platteland zo goed als verlaten geweest. In Gastel bleven verschillende mensen wel wonen, maar ze waren overgeleverd aan de muitende soldaten. De terugkomst is triest.
De Geuzenvloot van het Hollands Diep heeft nog steeds wachtschepen liggen op de Barlake als soort mobilisatie voor het geval de oorlog weer losbarst. Op hernieuwd bedijkt grondgebied van de voormalige polder Nieuw Gastel komt voorzichtig weer bewoning.
Eindelijk pleegt graaf Maurits dan toch een aanval op de Geertruidenberg en na een beleg van twee maanden valt de stad in Staatse handen. Een belangrijke verovering, getuige de omschrijving missende van haer geheele lichaem dese enighe stadt, waer aen het feylde, dat haeren tuyn niet ’t eenemael ghesloten was. Het is tot dan de enige Hollandse stad in Spaanse handen. Plus het was voor velen de bevestiging van Maurits’ legeraanvoerderschap.
Nu al wordt Peter van Mansfeld als landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden opgevolgd door Ernst van Oostenrijk.
Botanicus Carolus Clusius poot in de Hortus Botanicus Leiden de allereerste tulp.
Cornelis Corneliszoon van Uitgeest vindt de houtzaagmolen uit.

HET JAAR 1592

Jan Huygen, ontdekkingsreiziger en feitelijk grondlegger van de VOC.

In het lege Land van Gastel staat de kerk weliswaar nog overeind, maar kerkdiensten zijn er nauwelijks. De pastorie staat leeg, pastoor Johannes Lelius houdt zich nog steeds schuil in Zevenbergen. De enige die probeert te redden wat er te redden valt is de onvermoeide jonkheer Arnold van Stembor, drossaard van het Oostkwartier en dijkgraaf van Heerjansland, maar voor wederopbouw is de situatie nog te gespannen.
Opnieuw staat Geertruidenberg op de nominatie belegerd te worden, maar graaf Maurits beslist anders. Brieven dat de Spanjaarden zich in Geertruidenberg aan het versterken zijn, worden door hem onderschept. Daarop stevent Maurits af op Steenwijk teneinde Groningen te isoleren en de Zuiderzee vrij komt voor Staatse schepen. Steenwijk is tien jaar eerder Spaans bezit geworden. Na een stevig beleg komen zowel Steenwijk als Coevorden in handen van stadhouders Maurits en Willem Frederik.
De Spaanse weerstand komt niet langer van Parma, hij sterft in Atrecht op 47-jarige leeftijd, inmiddels is het commando overgedragen aan zoon Ranuccio. Als landvoogd van de Spaanse Nederlanden wordt Parma tijdelijk opgevolgd door Peter Ernst I van Mansfeld.
Ontdekkingsreiziger Jan Huygen van Linschoten keert na jaren reizen voor Portugal terug in Nederland, vestigt zich in Enkhuizen en publiceert geheime zeevaartroutes naar Azië. Naar hem is het kinderliedje Jan Huygen in de ton vernoemd.

HET JAAR 1591

De jonge bevelhebber graaf Maurits boekt steeds meer successen met zijn Staatse leger/de opstandelingen.

Dorp en polders van Gastel bieden een desolate aanblik. En de weinige inwoners, die niet gevlucht zijn worden afwisselend door Spaanse dan wel Staatse troepen van hun laatste bezittingen beroofd. Geld is er niet meer, niemands leven is veilig.
In Den Haag wordt de Raad en Leenhove van Brabant voor Staats-Brabant opgericht, bestaande uit 7 of 9 leden. Zij worden door de Staten-Generaal of door de Raad van State benoemd. Deze Raad van Brabant, zetelend in Den Haag, is behalve op justitieel terrein ook bevoegd de machtsverhouding tussen Staten-Generaal en het Markiezaatsbestuur te regelen.
De veldtocht van graaf Maurits gaat dit jaar verder, zij het dan iets verder van Gastel vandaan. Zijn legers veroveren Deventer, Delfzijl, Zutphen en Hulst. Voor de Zeeuwse vesting trekken de troepen weer wel door ons gebied. Terwijl de Spanjaarden een beleg van Geertruidenberg verwachten, valt Maurits na een snelle tocht over binnenwateren Nijmegen aan, dat geen verzet biedt. Parma is even in Nijmegen, maar wordt door Filips II naar Frankrijk gestuurd voor de Hugenotenoorlog. De rivieren Rijn en Waal komen zo eenvoudig in Staatse handen.

HET JAAR 1590

Turfschip van Adriaan van Bergen arriveert bij het Kasteel van Breda; list slaagt.

Breda wordt heroverd dankzij een list met het turfschip van de Leurse schipper Adriaen van Bergen. Naar het idee van het Paard van Troje doet Van Bergen prins Maurits de suggestie om in zijn turfschip 75 soldaten te verbergen. Op 4 maart overrompelt dit binnengesmokkelde leger van Maurits met Charles de Héraugière als bevelhebber bij het kasteel van Breda de Spaanse bezetter. Volgens een lezing vieren de Spanjaarden op dat moment carnaval in de stad. Parma laat later drie legercommandanten in Brussel onthoofden vanwege het echec van Breda. Omgekeerd proberen de Spanjaarden bij de Aanval op Lochem via soldaten verborgen in hooiwagens de stad te veroveren, maar dat mislukt.
In september rukt Maurits Brabant binnen en neemt zonder veel moeite Gastel, Roosendaal, Steenbergen, Terheyden en Oosterhout in. De Calvinisten krijgen aldus steeds meer de overhand.

Na de Gastelse kaart uit 1565 verschijnt een tweede belangrijke kaart van ons gebied van de hand van landmeter Jan Sijmonszoon. Opgedragen aan graaf Maurits wordt hij Mauritskaart genoemd.
Op 13 januari sterft op 55-jarige leeftijd Thomas van Thielt, voormalig pastoor van Oudenbosch en oud-abt van de abdij van St. Bernards. Hij stapte in 1567 over op het protestantisme. Van Thielt predikt aanvankelijk in Antwerpen en Brussel en is daarna prediker in Delft geworden en zowaar hofprediker van de Oranjes. Van Thielt wordt begraven in de Grote Kerk van Delft.
Liefst drie pausen dit jaar: Sixtus V sterft na een pontificaat van 5 jaar, Urbanus VII sterft al na 13 dagen aan malaria en dan volgt Gregorius XIV.

HET JAAR 1589

Alexander Farnes is bekend geworden als (Hertog van) Parma.

In deze woelige oorlogstijd ligt in het Barlake (ook als Blaeck genoemd) een oorlogsschip van de Geuzen dat als wachtpost dienst doet. De soldaten hebben van omwonenden in het Land van Gastel weinig last, het gebied is nagenoeg uitgestorven. Alleen in min of meer ommuurde stadjes als Roosendaal en Klundert waant men zich nog veilig.
Abt Lavinius Torrentius doet zijn best de eendracht onder de 21 overgebleven kloosterlingen te herstellen. Zij zijn al eerder uit Hemiksem weggetrokken naar een refugie te Coolhem bij Puurs, maar ze maken de abt/bisschop het leven zuur. Reizigers vinden in de refugie een gastvrij onderkomen en de Cisterciënzers nemen het niet zo nauw.
De migratiegolf van protestanten, die Antwerpen moeten verlaten is bijna ten einde: de stad verliest ook haar economische superioriteit hierdoor aan Amsterdam. De vermaarde boekdrukker Christoffel Plantijn woont nog wel in Antwerpen, maar hij overlijdt er op 69-jarige leeftijd.
Zestien jaar nadat Engelse watergeuzen Geertruidenberg hebben ingenomen, verkoopt gouverneur John Wingfield zijn stadje aan Parma. Geertruidenberg is daarmee de eerste Hollandse stad in Spaanse handen. Parma is dan wel ziek; hij kuurt in Spa.

HET JAAR 1588

Het op kasteel Wouw min of meer in ballingschap wonende markiezenpaar Maria Margaretha van Merode en Jan van Wittem sterft kort na elkaar. Hun oudste dochter Maria Mencia van Wittem wordt ‘op papier’ markiezin van Bergen op Zoom, de feitelijke macht ligt bij Maurits van Nassau.
De Spaanse Armada vertrekt vanuit Lissabon, maar wordt in de zomer door de Engelse vloot voor de kust van Grevelingen (thans Gravelines) verslagen. Zeevaarder Lonck van Roosendael patrouilleert voor de kust van Vlaanderen zodat Parma’s vloot klem komt.
Na deze mislukking trekt Parma met een leger van 36000 man vanuit Duinkerke naar Bergen op Zoom. Eerst wil hij Tholen veroveren, belangrijk voor de bevoorrading van de stad. Maar zo’n 400 Spaanse soldaten lopen vast in het wassende water van de Eendracht en verdrinken. Bergen is weliswaar niet geheel ommuurd en telt nog maar 3300 inwoners, ze verdedigen fanatiek de stad. Vooral door toedoen van de ruitercompagnie van de Bergse broers Paul en Marcelis Bax en de vele Spaanse doden moet Parma het beleg opgeven.
Maurits legt forten aan tussen Roosendaal en Gastel met Schotse en Staatse troepen en ontzet op 13 november Bergen op Zoom.
De soevereiniteit berust voortaan niet langer bij een vorst, maar aan de Staten: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is hiermee een feit. Raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt is hiervan de regisseur.

HET JAAR 1587

Kasteel Wouw wordt vijf jaar na de inname door de baron van Biron weer door de Spanjaarden/katholieken heroverd.

Dijkgraaf Anton van Stembor doet veel moeite permissie te krijgen om de doorgestoken dijken rondom Gastel weer te sluiten. Maar de steun is gering, er is bovendien door de natte lente en koude zomer voedselschaarste en hongersnood.
De Hoevense pastoor Levnis de Smidt, tevens landdeken Breda deelt over de staat van zijn parochies mee dat Fijnaart, Klundert, Ruigenhil en Standdaarbuiten (dat later weer opleeft) het zwaar te verduren hebben gehad. Zijn conclusie: ze zijn nu al geheel voor het katholicisme verloren.
In de oorlog ligt het zwaartepunt bij de Slag bij Engelen (bij Den Bosch), het beleg van Sluis en het verbod op schepen om westwaarts van Zeeland te varen en het touwtrekken om Eindhoven, Deventer en Zutphen.
Parma is nog steeds succesvol, hij slaagt er ook in kasteel Wouw weer in handen te krijgen door de Franse bevelhebber van de Staatse troepen Le Marchant voor 10.000 gulden om te kopen.
Landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt stelt graaf/markies Maurits aan als opperbevelhebber.

HET JAAR 1586

De nieuwe bisschop van Antwerpen is ook abt van de Bernardusabdij: Lavenius Torrentius.

Ook onze streek heeft flink te lijden onder het oorlogsgeweld. Dorpen rondom Bergen op Zoom, zoals Woensdrecht, Halsteren en Putte lopen compleet leeg en worden plat gebrand. Mensen vluchten naar Goes of Tholen of binnen de ‘veilige vestingmuren’ van Bergen op Zoom. Roosendalers keren op enig moment wel terug, maar treffen in hun dorp erbarmelijke toestanden van verwoesting en misère aan. Bovendien treedt een strenge winter al half november in.
Het blijft een roerige periode waarin de Spaanse strateeg Parma heel Vlaanderen voor koning Filips II veroverd en de Nederlandse opstandelingen een beroep doen op de graaf van Leicester als nieuwe landvoogd, die echter niet kan verhinderen dat Parma steeds verder noordwaarts oprukt. Ook vestingstadje Grave komt in Spaanse handen.
Na tien jaar vacante bisschopszetel wordt Lavenius Torrentius, abt van de Bernardusabdij, bisschop van Antwerpen.
Willemstad krijgt van graaf Maurits van Oranje in zijn hoedanigheid als Bergse markies nu al stadsrechten.
Op 31 juli bezoekt Maurits ook Fijnaart.
De Vlaamse natuurkundige Simon Steven voert de valproef uit met twee loden bollen, hij schrijft een boek over decimale breuken.

HET JAAR 1585

Heropbouw van het dorp Nieuw-Gastel is door het zoute water van de dijkdoorbraak door het Staatse leger twee jaar eerder haast onmogelijk. De gronden van de polders Heerjansland zijn moeilijk te bewerken. Het veer is weg en Oudenbosch krijgt haar monopolie op het veer naar Dordt weer terug. Gastel valt inmiddels – zoals het hele Markizaat onder de Unie van Utrecht.
De handel op het Spaans-geworden Antwerpen is geblokkeerd, de Schelde wordt door de Staatse troepen afgesloten zodat de bevoorrading stokt. Het Staatse leger onder leiding van Justinus van Nassau krijgt Fort Liefkenshoek weer in handen. Maar op 27 augustus verovert Parma de grootste stad van de Nederlanden: Antwerpen. Na de val volgt een exodus van 60.000 Sinjoren, die ook in onze streek hun heil zoeken.
Abt Jan van der Noot, die voor flinke leegloop van de Hemiksemer abdij heeft gezorgd, treedt dan toch maar af. Zijn opvolger is een jaar later Lavinius Torrentius. Staats legeraanvoerder Filips van Hohenlohe, eerder betrokken bij de verwoesting van Nieuw-Gastel, poogt nu Den Bosch aan te vallen. Dat mislukt.

HET JAAR 1584

Moord op Willem van Oranje, prins der Nederlanden/markies van Bergen op Zoom.

Willem van Oranje, prins van Oranje tevens markies van Bergen op Zoom (dus ook van Land van Gastel), wordt op 10 juli door Balthasar Gerards in het Prinsenhof van Delft met een pistoolschot vermoord. Zijn laatste woorden zijn: ‘Heere Godt, weest mijn siele ghenadich, ik ben seer gequest’. Zoon Maurits van Oranje volgt hem op. In januari nog wordt Frederik Hendrik van Nassau geboren, halfbroer van Maurits. Balthasar Gerards wordt drie dagen na de moord terecht gesteld.
Eerder overlijdt voormalig landvoogd Frans van Anjou, waarmee de Franse steun voor de Nederlandse opstandelingen wegvalt. Of katholiek Gastel ook rouwt om de dood van Willem de Zwijger is twijfelachtig.
De polders blijven met opzet onder water om zo de doortocht voor de strijdende partijen door het westen van Brabant af te snijden. De nieuwe polder Heerjansland ligt er verloren en verlaten bij. Het leven op het platteland wordt door plunderingen, overvallen, brandstichtingen en vernielingen door soldaten onveilig en onzeker. Veel dorpsbewoners trekken naar de beter beveiligde vestingsteden. Als drossaard van Oostkwartier na de gevluchte Van Stembor valt de naam François van der Zande, voorheen bewoner van Grimhuizen. Daar woont nu Lodewijk de Pottere, heer van Grimhuizen.

HET JAAR 1583

De oorlog is nu heel dichtbij. Op 17 juni de Slag bij Steenbergen/Klutsdorp, waarbij de hertog van Parma (Parma’s legers) de Franse troepen van Willem van Oranje van achteren aanvallen. Bij de felle strijd vallen zo’n 800 doden, verdeeld over 400 Spaanse en 400 Frans/Staatse soldaten.
Op bevel van graaf Filips van Hohenlohe, overste van het Staatse leger zijn de dijken op twee plaatsen doorgestoken, sluizen vernield en moeten de polders Heerjansland gezegd Nieuw Gastel als verloren worden beschouwd. Kerk en huizen zijn direct verzwolgen, het land bedekt met zout water. De bevolking trekt zich terug, einde van de parochie. In de twintig jaar dat het dorp bestaat, zijn er wel vier pastoors geweest. De schepenbank van Heer Jansland houdt op te bestaan.
Ook in Oud Gastel slaan de mensen op de vlucht en vertrekt pastoor Lelius wederom ijlings naar Zevenbergen om vervolging te ontgaan. Vandaar tracht hij de Gastelse parochie zo goed mogelijk te besturen.
Parochiekerk Hoeven en een deel van uithof Bovendonk zijn door brand verwoest. Borgvliet wordt in de as gelegd.
Voedsel voor de soldaten komt vanuit Holland mondjesmaat in West-Brabant aan, zodat soldaten de dorpen afstropen en naar hartenlust plunderen en moorden. Vooral Roosendaal (stadsbrand) en Oudenbosch (in brand gestoken) worden zwaar getroffen. Het gebied loopt leeg. Drossaard Van Stembor vlucht met zijn gezin, 5 koffers en kleine meubelen naar Antwerpen.
Inname kasteel Wouw door Armand de Gontaut, baron van Biron.
Eerste vermelding Heijningen. Ruigenhil verandert in vesting Willemstad.
Willem van Oranje trouwt voor de vierde keer, nu met Louise de Coligny.

HET JAAR 1582

Intocht van de nieuwe hertog van Brabant, Frans van Anjou, in Antwerpen.

De Staten leggen beslag op alle goederen van de Bergse markies Jan van Wittem, ze gaan over op Willem van Oranje. Op 15 november legt Arent van Dorp de eed af als markies van Bergen op Zoom, maar Van Wittem vecht terug. Hij keert terug in het kasteel van Wouw, maar is zijn macht over het markiezaat kwijt.
Bewoners van Bovendonk moeten in september wijken voor een bende Spaanse soldaten onder leiding van kapitein Verdelff, die er zich verschansen.
Door de aanhoudende vijandelijkheden tussen de Staatsen en Spanjaarden is de abdij van Hemiksem vrijwel geheel verlaten.
De nieuwe hertog van Brabant, Frans van Anjou, wordt op 10 februari feestelijk ingehaald in Antwerpen.
Drossaard Van Stembor zit zelf de Oudenbossche rechtbank voor.
Paus Gregorius XIII voert de Gregoriaanse jaarkalender in met het systeem van schrikkeljaren. Er vervallen tien dagen. In Gastel is het daags na 14 december daardoor kerstmis.
Eerste – mislukte – aanslag op Willem van Oranje. Hij wordt gewond, zijn vrouw Charlotte van Bourbon raakt uitgeput door de zware verzorging en zij sterft twee maanden later.

HET JAAR 1581

Furie van Houtepen oftewel de Spaanse inname van Breda.

Abt Jan van der Noot van St. Bernard komt in Bergen op Zoom de eerste dochter van markies Jan van Wittem en Margareta van Merode dopen. Van Wittem kiest kort daarna openlijk voor de Spaanse zijde en daarmee wordt door de Staten van Brabant het Markiezaat vervallen verklaard. In december poogt Jan met geweld de stad Bergen terug te winnen. Tevergeefs. Vervolgens schenken de Brabantse Staten het Markiezaat aan Willem van Oranje.
Op haar beurt wordt Breda – al decennialang dé stad van de Nassaus/Oranjes – bij verrassing ingenomen door de Spanjaarden, dankzij het omkopen van een poortwachter. Geen beleg maar stads/straatgevechten van man tegen man. Het Spaanse leger staat onder leiding van generaals Claudias van Berlaymont van Haultepen (de inname staat bekend als de Furie van Houtepen) en Maarten Schenk met Parma als opdrachtgever. Breda geeft zich over op voorwaarde dat er niet geplunderd en gemoord zou worden. Dat gebeurt toch, uiteindelijk vallen er 584 doden.
De parochiekerk van Wouw is door brand verwoest.
Het nog jonge Klundert krijgt vestingwallen.
De Acte van Verlatinghe wordt ondertekend door de meeste provinciën in de Nederland: de troon van ‘tiran’ Filips II wordt als ‘verlaten’ verklaard, ook wel gezien als de onafhankelijkheidsverklaring van de Nederlanden.

HET JAAR 1580

Hof van Coolhem te Puurs, toevluchtsoord voor de Cisterciënzer nu hun Bernardusabdij steeds meer wordt vernield.

De erven Van Etten (Michiel van der Hulst, tweede man van Ursula van Etten) met aanvankelijk gronden in de polders Heerjansland procederen bij de Raad van Brabant in Brussel tegen het polderbestuur. Zij claimen grondrechten zelfs nu het land door berovingen door Spanjaarden en ander oorlogsvolk wordt geteisterd.
Het eens zo machtige Markiezaat van Bergen op Zoom verbleekt Het huwelijk van wijlen Jan IV van Glymes en zijn vrouw Maria de Lannoy is kinderloos gebleven, de huidige markies en markiezin Jan van Wittem en Margaretha van Merode laveren tussen de Staatsen en de Spanjaarden.
De Zwarte Zusters van Breda zetten een bloedwonder in scène door ossenbloed op een Christusbeeld te smeren als teken dat mensen zich zondigen tegen de katholieke leer. De drossaard van Breda ontdekt dat er sprake is van fraude.
Op de Roermondse Munsterabdij na worden door het Staatse bewind alle kloosters in Nederland opgeheven. Na nieuwe plunderingen verlaten de monniken de Bernardusabdij en trekken naar het Hof van Coolhem bij Puurs.
Terwijl Fijnaart en Ruigenhil in Staats bezit komen, wordt Gastel nog met rust gelaten.
In Amsterdam is de katholieke eredienst verboden, prostitutie wordt er wel gedoogd.
Kardinaal Granvelle spreekt namens Filips II een banvloek uit over Willem van Oranje: op zijn hoofd staat nu een geldprijs. Willems moeder Juliana van Stolberg overlijdt op 74-jarige leeftijd.
De oorlog woedt vooral in Noord-Nederland waar edellieden overlopen van Staats naar Spaans vice versa.

HET JAAR 1579

Unie van Utrecht, waar Breda en Bergen op Zoom zich uiteindelijk bij aansluiten.

Franciscus de Pottere, oud-burgemeester van Bergen op Zoom, overlijdt op de hoge leeftijd van 93 jaar. Hij is begraven in de Minderbroederskerk van Bergen. Bij leven trok hij zich het lot van verdrukte weduwen, wezen en arme Borghemmers (inwoners Bergen op Zoom) erg aan. Hij is close met de markies, die op de jacht eens de neusdoek van François de Pottere leent. Dat wordt als speciaal ervaren: ‘de grootste familiariteit alsdan in de familie bekend.’ Komt ook vaak op het kasteel van Wouw, Hij is getrouwd met Elisabeth Moffeth van Schotland.
Begin van het jaar komen de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht tot stand. Vanuit Atrecht zweren de Waalse gewesten trouw aan de Spaanse koning, Met ‘Utrecht’ gaat het verzet tegen de Spaanse bezetting verder. De gewesten vallen uiteen in Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden.
In de langdurige oorlog springen de Slag bij Borgerhout, het Beleg van Maastricht en de Slag bij Baasrode het meest in het oog. De laatste is een bloedige poging van de Spanjaarden om rebellenleider Willem van Oranje te pakken, doch deze vlucht naar Gent.
Terwijl Breda zich aansluit bij de Unie van Utrecht, komt ook Bergen op Zoom in bezit van de Staatse troepen.

HET JAAR 1578

Oude pastorie van Gastel, door de gracht ook wel ‘het Waterhuis’ genoemd.

Het oorlogsgeweld komt steeds dichterbij Gastel. Nu is de pastorie door beschietingen en plunderingen van de strijdende partijen flink beschadigd. Pastoor Lelius begint op kosten van de abdij aan de wederopbouw. Het bestek voor verbouwing spreekt van een ‘waterhuis’ oftewel huis in een vijver.
Tot kapelaan wordt ene Steeffen benoemd.
Willem van Oranje benoemt geboren Gastelaar Cornelius Gobbincx tot pastoor van Breda.
De Blijde Inkomste van Jan van Wittem als markies is op 22 februari. Bij zo’n inhuldiging ontvangt de markies zwaard, roede en sleutels van drossaard, schout en burgemeester om ze meteen daarna weer terug te geven. Een symbolische overdracht van de macht dus, waarna Van Wittem, gehuwd met markiezin Margaretha van Merode, de eed aflegt. In de hele stad branden ’s avonds pektonnen om het feest te vieren.
Bij Roosendaal wordt een nieuwe turfvaart gegraven, daarmee verwerft het dorp in onze streek toch wel een monopolie op de turfhandel.
De Alteratie van Amsterdam: de protestanten nemen het tot dan toe katholieke stadsbestuur over. De Spaanse landvoogd der Nederlanden Don Juan overlijdt, hij wordt opgevolgd door Alexander Farnese alias Parma.
De Lijkwade van Jezus keert terug in Turijn, waar ze blijft.

HET JAAR 1577

Triomfantelijke intocht van Willem van Oranje in Antwerpen.

Na tien jaar onder Spaans bewind met als regent Jan IV van Merode, komt diens dochter Maria Margaretha van Merode – een nicht van Jan IV van Glymes – naar voren in het Markiezaat van Bergen op Zoom. Zij trouwt eind van het jaar met edelman en militair Jan van Wittem, baron van Boutershem. Van Wittem kiest eerst de Staatse en vervolgens de Spaanse zijde. Samen besturen ze vanaf nu het Markiezaat, dus ook Gastel.
De Spaanse soldaten trekken zich terug uit onze streken, maar Duitse en Waalse soldaten blijven vechten onder meer in het kasteel van Wouw, waarbij wel alle Duitse soldaten omkomen.
De Staatse troepen bemachtigen Bergen op Zoom tot dan toe nog ‘Spaans’. Bevelhebber van het Staatse leger Frederic Perrenot neemt Wouw, Bergen op Zoom, Steenbergen en Breda in. Gastel blijft grotendeels buiten schot.
Filips II ondertekent na onderhandelingen tussen Willem van Oranje en de nieuw landvoogd van de zuidelijke Nederlanden Matthias van Oostenrijk een vredesverdrag, de Unie van Brussel genaamd. Het is de bevestiging van de Pacificatie van Gent.
Duidelijk is wel dat Willem van Oranje aan de winnende hand is: hij wordt triomfantelijk binnen gehaald door het volk in Brussel en Antwerpen.

HET JAAR 1576

Aan de Spaanse landvoogd Luis de Requesens hebben we onze huidige jaartelling te danken, steeds beginnen op 1 januari.

De Antwerpse bisschop en tevens abt van de Hemiksemse Bernardus-abdij Franciscus Sonnius overlijdt. Edelman Jan van der Noot wordt tijdelijk als hoofd van de Bernardijnen benoemd, hij stelt Joost Schellinck aan tot rentmeester van alle cijnzen, land- en molenpachten van de heerlijkheden Oud Gastel, Nieuw Gastel, genaamd Heer Jansland en Hoeven. De rentmeester gaat wonen op Bovendonk.
In de Zuidelijke Nederlanden bepaalt de Spaanse landvoogd Requesens dat het nieuwe jaar voortaan officieel op 1 januari begint. Voorheen begon het jaar bijvoorbeeld met Kerstmis of Pasen. Kort daarna overlijdt Requesens plotseling in Brussel.
Na negen maanden valt Zierikzee, de stad wordt ingenomen door de Spanjaarden.
De Spaanse militair Alonso de Vargas verschanst zich in de Bernardusabdij om vandaaruit met muitende troepen de Slag bij Vissenaken in te gaan waar zijn mannen zware verliezen toe brengen aan het Staats leger. Even later staat ook Antwerpen in brand, bekend geworden als de Spaanse Furie. Het muiten ontstaat omdat Spanje bankroet is door het vele oorlog voeren en de huurlingen geen soldij meer ontvangen.
Op 8 november komt Pacificatie van Gent tot stand, ook bekend als Eerste Unie. Overeengekomen wordt dat alle Spaanse troepen de Nederlanden dienen te verlaten.
Arnoldus van Hesselt, latere Gastels pastoor en landdeken, wordt geboren en op 3 oktober gedoopt te Antwerpen. Zijn vader is poorter van Antwerpen.

HET JAAR 1575

Huwelijk van Willem van Oranje en Charlotte de Bourbon.

Drossaard Van Stembor van het Oostkwartier is niet erg te spreken over zijn werkgebied, waartoe ook Gastel behoort. Het vergt kennelijk veel van de man, want hij schrijft de markies van Bergen ‘dat Oudenbosch en omgeving, waar piraten, rebellen en vagebonden die plaatsen occuperen en die de goede lieden, zowel de ingezetenen als die van het platteland beroven en verjagen, mijn hele persoon vorderen.’
Na het Leids Ontzet vorig jaar beloont Willem van Oranje de Leidenaren met een Universiteit, de eerste van Nederland. Willem trouwt voor de derde keer, nu met Charlotte van Bourbon in Den Briel. Ze gaan een paar jaar later wonen op het familieslot te Breda. Willem wordt intussen stadhouder van Holland en Zeeland.
De oorlog woedt na de mislukte Vredesonderhandelingen van Breda onverminderd verder: het Beleg van het Zeeuwse eiland Bommenede, het Beleg van Zierikzee, de landing van Cristobal de Mondragon op Walcheren, het Beleg van Woerden en het Bloedbad van Oudewater.
In het Land van Gastel is het betrekkelijk rustig, buiten de plunderingen van beide strijdende partijen. Enige aanleiding om het 300-jarig bestaan te vieren is er uiteraard volstrekt niet, mocht het al geweten zijn.
Lucas Bols richt een Amsterdamse jeneverstokerij op.

HET JAAR 1574

Slot Grimhuizen komt in handen van Lodewijk de Pottere, dijkgraaf van Fijnaart en gehuwd met Elisabeth van de Zande. Hij koopt of krijgt het kasteeltje van zijn schoonvader François van der Zande, schout en dijkgraaf van Gastel. Zij blijven er een aantal generaties wonen. Lodewijk is stadhouder van de koning en dijkgraaf van Fijnaart. Hij is genereus voor de inwoners ‘bizonders de mannen van Gastel’.
De waterlinie Bergen op Zoom-Tholen-Steenbergen wordt versterkt.
Thomas van Thielt, de gevluchte Hemiksemse abt en vroegere pastoor van Oudenbosch, is na een calvinistische studie in Heidelberg/Genève predikant in Delft geworden, ja zelfs hofprediker van prins Willem van Oranje. Het Duitse Heidelberg is niet alleen bekend om haar universiteit, maar naar verluid zou de Heidelbergse abdij Lorsch in de 10e eeuw goederen ontvangen hebben van o.a. Wouw en Gastel, al zijn daar geen bewijzen van.
De strijd in Zeeland woedt voort: bij de Slag bij Reimerswaal worden de Spaanse troepen verslagen. Veldheer Cristobal de Mondragon draagt Middelburg over aan Oranje. De Zeeuwse stad krijgt de eerste Waalse kerk, waar gereformeerde vluchtelingen uit het zuiden heen kunnen.
Nog dichterbij is de Slag bij Lillo: een verrassingsaanval van de Geuzen op de forten Lillo en Liefkenshoek.

HET JAAR 1573

Inname van Geertruidenberg door de Staatse troepen van Willem van Oranje.

De papieren godsdienstvrede is van korte duur, het geweld duurt voort. In februari kondigen de Staten van Holland en Zeeland een volledig verbod af op openbare uitoefening van de katholieke godsdienst. Kloosters worden verwoest, kerken in beslag genomen. Een tweede Beeldenstorm woedt.
De Geuzen maken ook de polders van Heer Jansland en Gastel onveilig. Het in de vorige eeuw heropgebouwde kasteel van Zevenbergen bijvoorbeeld heeft flink te lijden. Rentmeester Jacob van Zeverdonck schrijft ‘bittere klachten’ over de toestand in het Markgebied.
De oorlog spitst zich toe op Zeeland met de slag bij Vlissingen en bij Borsele waar de Spaanse vloot verlies lijdt, maar ook het langdurige Beleg van Haarlem met een heldinnenrol voor Kenau Hasselaer en uiterst bloedig eindigend met de terechtstelling van 700 mannen.
Willem van Oranje verovert eind augustus Geertruidenberg en benoemt zijn vertrouweling Jerome Tseraets tot gouverneur. Twee weken later wordt Tseraets door zijn eigen soldaten vermoord. Willem van Oranje laat de schuldigen ophangen in Geertruidenberg.
Alva ziet zijn missie mislukken en keert definitief terug naar Spanje.
De Watergeuzen veroveren het Spaansgezinde Reimerswaal. De stad wordt in brand gestoken, jarenlang is het spookstad.

HET JAAR 1572

Een rampjaar, overal strijd, plunderingen, dood en verderf.
Fort Barlake bij Nieuw-Gastel wordt bezet door de Spaanse troepen, die er voor anker liggen.
Maar de Watergeuzen, komende van Engeland, boeken succes met de inname van Den Briel: in naam van Oranje, doe open de poort! 1 april is de dag dat Alva zijn bril verliest, ook wel de geboortedag van Nederland genoemd. De Geuzen nemen 19 priesters gevangen, vervoeren ze naar Den Briel, waar ze op 9 juli als Martelaren van Gorcum worden opgehangen. Aanvankelijk wordt aangenomen dat Cornelis Luycx daar bij zit, pastoor van Nieuw Gastel en later Fijnaart, maar hij hoort niet tot de 19 bekend geworden religieuzen.
De Watergeuzen slaan nu overal toe, vallen met tien schepen Steenbergen aan en plunderen de stad. De Gastelse pastoor Lelius, vaak in het openbaar bespot, vlucht naar het kennelijk veiliger Zevenbergen.
Steden als Vlissingen en Gouda worden door de opstandelingen veroverd, Zutphen weer heroverd. Spanjaarden richten een bloedbad in Naarden aan. Kloosters moeten het ontgelden.
Op 20 juli tekent Willem van Oranje een godsdienstvrede. Het Wilhelmus klinkt als Geuzenlied.
In Roosendaal is het stadhuis voltooid, maar gaat de kerk in vlammen op en branden 105 huizen en vele schepen op de Vliet af. Alles door muitende Spaanse soldaten. Het schepenverlies kost 220.000 gulden. Koning Filips geeft Roosendaal wel octrooi voor een paardenmarkt in september.

HET JAAR 1571

Bisschop Franciscus Sonnius van Antwerpen, geboren te Son.

Cornelis Luycx verlaat de kleine parochie Nieuw Gastel en wordt pastoor te Fijnaart.
De ingelanden stemmen in met reeds geprojecteerde polderwerken, maar tekenen protest aan tegen de overschrijding van de begroting. Ze moeten inmiddels 4 gulden per gemet betalen.
Door invallende dooi staan grote stukken land na de Allerheiligenvloed lang onder water en treden rivieren buiten hun oevers. Het water in dorpen en steden is voedingsbodem voor een nieuwe pestepidemie.
Het refugiehuis van de abdij in Hemiksem wordt tevens bisschoppelijk paleis. Bisschop Sonnius – omstreden inquisiteur overigens – verdeelt de diocese in vier dekenaten; Gastel valt onder Breda. Parochies worden in die tijd cuur genoemd. Ter onderscheid met het Oost-Brabantse Gastel heet het dan ‘cuur Gastel bij Bergen op Zoom’. De eerste deken is Lambrecht van Boschhuijsen.
De Spaans gezinde Emanuel de Stembor neemt ontslag als drossaard van Wouw, hij blijft nog een tijdje beheerder van kasteel Wouw.
De Spanjaarden veroveren Manilla en vernoemen het eilandenrijk naar koning Filips II: de Filipijnen. Filips stuurt de mildere landvoogd Medinaceli naar de Nederlanden als vervanger van de meedogenloze Alva.
De Synode van Emden met 29 verbannen calvinistische leiders wordt gehouden, zijnde de eerste vergadering van de Nederlandse Gereformeerde Kerk.

HET JAAR 1570

Kapelaan Anthonius verlaat Gastel om pastoor van Rucphen te worden.
De eerste bisschop van Antwerpen wordt Franciscus Sonnius, formeel ook abt van de Bernardusabdij. Liever hadden de Cisterciënzers gezien dat uit eigen gelederen een abt kon aanblijven.
De Allerheiligenvloed van 1 november slaat toe. Enorme overstromingen, waarbij onder meer Hildernisse bij Bergen op Zoom en Moggershil op Tholen verdronken dorpen worden. Geschat wordt dat er 20.000 doden vallen, tienduizenden raken dakloos. Veestapels en windervoorraden verzwelgen. De dijk van Nieuw-Gastel houdt het ternauwernood, maar het toch al weinig gebruikte veer kwijnt nog verder weg. Het is het begin van de ondergang van Bergen op Zoom als welvarende stad. Nog grotere armoede en verval is het gevolg, temeer omdat Alva’s belastinghervormingen zwaar drukken op de bevolking. Tussen Bergen en Antwerpen ligt een zee van water.
Bijna drie jaar na zijn overlijden wordt markies Jan IV van Glymes officieel veroordeeld. De Spaanse koning Filips II krijgt de volle soevereiniteit over het Markizaat en alle bezittingen van het huis Glymes. Jans weduwe Maria van Lannoy verblijft in kasteel Solre. Floris van Montmorency, baron van Montigny en vier jaar eerder met Jan IV van Glymes naar Spanje gezonden, wordt in opdracht van Filips II gewurgd.
Begin aanleg wallen rondom Klundert.
In Antwerpen verschijnt de eerste wereldatlas van Abraham Ortelis.

HET JAAR 1569

Hertog van Alva, wiens echte naam Fernando Alvarez de Toledo is.

Markies Jan IV van Merode geeft een nieuwe ordonnantie voor Heer Jansland uit, de vorige zou ontvreemd zijn. Er komt een dijkbestuur.
De abdij van Hemiksem staat de tienden van Kuivezand af, omdat de markies die van Nieuw Gastel had opgeëist.
Nieuwenbosch wordt als naam steeds minder gebruikt, er staan nog slechts vier huizen. Een ervan is de schippersherberg, waar in de vorige eeuw Jan metten Lippen regelmatig vertoefde. in een stuk staat het nu als negende wijk van Oudenbosch onder de naam ‘den Bossche hooft’, al lijkt dat eerder zuidwaarts dan noordwaarts van Oudenbosch te liggen.
Hoge vloed op 27 november: geen rampzalige gevolgen, wel noodzakelijk herstelwerk aan de dijken/polders waar in deze turbulente tijden het geld voor ontbreekt. Bovendien gaat Alva, de Spaanse landvoogd in de Nederlanden, de Tiende Penning invoeren. Dat is belasting op roerende goederen. Alva zorgt er ook voor dat Antwerpen bisschopstad wordt.
De Vlaamse cartograaf Gerardus Mercator publiceert een wereldkaart met mercatorprojectie. Schilder Pieter Brueghel de Oude overlijdt.

HET JAAR 1568

De (naar later blijkt) Tachtigjarige oorlog begint: Willem van Oranje opent in april vanuit het Limburgse Herkenbosch de militaire aanval op de Spanjaarden. Een maand later sneuvelt bij de Slag bij Heiligerlee Willems broer Adolf van Nassau. Een volgende veldtocht – slag bij Geldenaken – mislukt. De Spaanse veldheer Alva rukt intussen Groningen binnen.
De pest breekt uit op het Eiland gelegen tussen Fijnaart en Ruigenhil en bereikt ook Nieuw Gastel.
Op het kasteel van Wouw verblijft de Spaansgezinde drossaard Emanuel de Stembor.
Het huwelijk van Jan IV van Glymes en Maria van Lannoy is kinderloos gebleven. Maria Margaretha van Merode is een nicht van Jan IV, dochter uit het huwelijk Jan IV van Merode en Mencia van Glymes. Zij wordt de opvolger van haar oom als markiezin, maar omdat ze pas acht jaar is neemt haar vader Jan IV van Merode het bestuur waar al is de macht vanuit de markiezen door de Spaanse inval danig ingeperkt.
Het veer Heer Jansland concurreert nauwelijks met Oudenbosch, het mist ook de middelen. De reiziger blijft voor Oudenbosch kiezen met een goed veerhoofd, schippers, wagenmakers, logementen en gelegen aan het begin van de heirbanen.
Willem van Oranje stuurt de Geertruidenbergse jonker Jerome Tseraert naar Engeland om bij koningin Elizabeth te onderhandelen over de situatie in de Nederlanden.

HET JAAR 1567

De in Bergen gelegerde Spaanse gouverneur en bevelhebber Cristobal de Mondragon.

De doodzieke Jan IV van Glymes sterft op 21 mei in Spaanse ballingschap. Later is hij in de grote kerk van Bergen op Zoom begraven. Jan IV van Glymes is voor Gastel de voornaamste markies, omdat hij de naar hem vernoemde polder Heerjansland sticht. Zijn huwelijk blijft kinderloos. Na zijn dood is het Markiezaat door de Spaanse koning Filips II en later de Staten Generaal in beslag genomen.
Bergen en ook Gastel vallen nu onder een Spaans schrikbewind. De hertog van Alva komt in opdracht van Filips II met 16.000 soldaten de Nederlanden straffen voor de Opstand/Beeldenstorm. Twee Spaanse compagnieën onder leiding van Cristobal de Mondragon zijn gelegerd in Bergen.
De schade in de abdij van Hemiksem is nog dit jaar hersteld en wordt gevierd met een pontificale hoogmis op Maria Hemelvaart. Drie dagen later is Thomas van Thielt, oud-pastoor van Oudenbosch en abt van St. Bernard, plots vertrokken. Reden: hij kiest openlijk partij voor Oranje en stapt over op het protestantisme. Er komt even geen opvolger. Van Thielts vriend Willem van Oranje trekt zich terug in Breda en later geboortestad Dillenburg.
Als drossaard van het Oostkwartier is aangesteld Arnould van Stembor. De man moet van Wouw in Oudenbosch gaan wonen. Drossaards zijn een soort combinatie van regio-burgemeester en officier van justitie.

HET JAAR 1566

Hoog bezoek op de abdij van Hemiksem: abt Thomas van Thielt ontvangt vriend Willem van Oranje en trakteert hem op een uitgebreid banket. Kort erna dringen relschoppers de abdij van Hemiksem binnen. Ze vernielen het interieur en verjagen de monniken. Het is de voorbode van de Beeldenstorm, die op 10 augustus in Steenvoorde begint en waarbij op grote schaal katholiek kerkinterieur en beelden wordt vernield door protestanten.
Jan IV van Glymes wordt naar Spanje gestuurd om aan koning Filips II uit te leggen wat er speelt in de Nederlanden. Onderweg raakt hij gewond bij een kaatsspel. Fysiek verzwakt komt hij op 1 augustus aan in Segovia, waar de koning hem in gijzeling neemt op beschuldiging van majesteitsschennis. Thuis in Bergen moet de markiezin de rust zien te handhaven. Het loopt uit op een ware opstand. Verbod op veerschippers, die dronken het veer Oudenbosch-Dordt uitvaren. Uiteindelijk 5 Dordtse en 7 Oudenbossche schippers goedgekeurd. Toch wordt het veer verlegd naar Heer Jansland, kort voor de markies naar Spanje reist, tekent Jan IV de oorkonde daarover. Tegelijkertijd is er nog geen weg naar dit nieuwe veerhoofd, zodat voorlopig Oudenbosch door mag.
Eerste vermelding van François van der Zande als schout van Gastel. Hij koopt slot Grimhuizen en gaat er wonen.
Naast Cornelis Luycx wordt nog een pastoor voor Nieuw Gastel genoemd: Jan Diericszoon. De 26-jarige Johannes Lelius uit Delft wordt pastoor van Gastel.
De laatst bekende benefice (gunst) aan de pastoor voor het St. Nicolaas-altaar in de Gastelse kerk is afkomstig van Adriaan Peters van Zundert. De laatste van het H. Kruis komt van Reynerus Goidsnove.
De Markies geeft consent voor de oprichting van een tweede meestoof in Nieuw Gastel, onbekend is waar.
Zekerheid dat op 29 mei een kapel van Doorlucht bestaat.
De zoveelste stormvloed, nu wordt niet het zuiden maar Noord-Holland geteisterd.

HET JAAR 1565

De Gastelse Kaart van Jan Symonszoon Indervelde uit Oud Gastel verschijnt met.zeer gedetailleerd de kronkelende binnenwegen van Gastel en toponiemen Oudt Gastel, Nieuw Gastel, De Stoove, De Piedt en Cuvesant. Ten oosten van Cuvesant ligt de Grote Weel met het ‘kruis op trappen’ (Calvarieberg). Schuin onder Cuvesant de muelen (molen). Verderop drie huizen met blauwe daken waaronder Slot Grimhuizen. Gastel heeft op deze kaart een omvang van 4094 gemet (1755 hectare). Later is ze Gastelse Kaart gaan heten, want bewaard in de abdij van Hemiksem waarvan Gastel oudste bezitskern is. Bij het intekenen wordt Jan geassisteerd door Cornelis Pieterszoon. Op de kaart ook een hellend veerdam, rechts van de Schans.
De galgen van Hoeven en op de Nieuwenberg staan er ook op. In Gastel is naast het galgenveld ook een ‘gijselkamer’, waar voor lichte vergrijpen iemand 3 dagen op water en brood moet doorbrengen. Uitspraak Raad van Brabant dat de pastoor de opbrengst van de tienden moet afstaan aan de abdij St. Bernard, waartoe hij behoort. Bij dezelfde gelegenheid krijgt de markies rechtsmacht over Oudenbosch, waarvoor hij twee hoeven grond in Heer Jansland aan de abdij schenkt: de Grote en de Kleine Hoeve.
Verbouwing door de in Gastel wonende priester Roelof Adriaenssen aan het ‘waterhuis’, de latere pastorie.
Arnold van Stembor wordt drossaard van Wouw, tevens kastelein en schout van Moerstraten.

HET JAAR 1564

Andreas Vesalius (van Wesel), die als lijfarts voortdurend met keizer Karel meereisde en zo ook door onze streek trok.

Koning Filips II stelt de 30-jarige pater Thomas van Thielt – geboren Mechelaar – aan tot abt van de Bernardusabdij, Vijf jaar is Van Thielt pastoor van Oudenbosch geweest. Hij maakt snel carrière en wordt zelfs vertrouweling van Willem van Oranje.
De abdij St. Bernard sluit ‘het schandelijkste en eenzijdigste’ contract met de markies waarin staat dat de jurisdictie Oudenbosch, twee overzetveren op de Mark en het visrecht in deze rivier wordt afgestaan aan het Markiezaat. Jan IV van Glymes eigent zich ten opzichte van de abdij over de tienden steeds meer toe.
Dordrecht overweegt vanwege klagende kooplui, het veer te verleggen van Oudenbosch naar Geertruidenberg. De markies Jan IV stelt een verplaatsing naar Heer Jansland voor tegenover de monding van de Keene.
Economisch gaat het slechter ook al door het Engelse verbod op export van wol naar Brabant.
Jan IV van Glymes poldert ten noorden van Gastel door en sticht Ruigenhil.
François de Pottere wordt geboren. Theoloog en reformator Johannes Calvijn (het Calvinisme) sterft. Ook renaissanceschilder Michelangelo en de grondlegger van de anatomie en lijfarts van Karel V, Andreas Vesalius (Brabander Andries van Wesel) komen te overlijden.

HET JAAR 1563

Kaartje van latere datum met daarop het dorp Nieuw-Gastel, rechts van de Barlaqueseweg tegen de dijk aan.

De prille parochie Nieuw Gastel mag dan een eigen kerkje en pastoor hebben, echt groeien doet het niet. Klaarblijkelijk is de grond er nog niet ‘bouwrijp’ genoeg voor, iets waar markies Jan IV van Glymes wel op hoopt. Toch heeft de parochie met de komst van pastoor Cornelis Luycs (ook wel geschreven als Cornelius Jabse Luykxius, afkomstig uit Groot-Zundert) wel een vurig pleitbezorger van het katholieke geloof in huis gehaald.
Het in 1545 begonnen Concilie van Trente eindigt. Het moest antwoord vinden op de misstanden binnen de kerk, die nu de oorzaak waren van de oprukkende reformatie. De paus hoopt met het Concilie op een kentering in de geloofswereld. Op het Concilie is bepaald dat elke katholiek verplicht is een doopnaam aan te nemen van een beschermheilige of patroon. En er komen doop- en huwelijksregisters. Alleen huwelijken door de pastoor gesloten zijn voor de kerk geldig.
De Oirschotse koorzanger Christiaan van de Ameijden wordt door de paus toegelaten tot het koor van de Sixtijnse kapel.
In de warme zomer breekt brand uit in Rotterdam, de hele oostkant inclusief Predikherenklooster komt in de as te liggen.

HET JAAR 1562

Hagenpreken komen voor het eerst voor. Het zijn openluchtdiensten van de onderdrukte protestanten en wederdorpers.

Op 7 augustus stelt Jan IV de in Zundert geboren Cornelis Luycx aan als pastoor van Heer Jansland, Nieuw Gastel. Hij is dan al de vierde pastoor van de jonge parochie Nieuw Gastel na Matthijs Pagia, Cornelis Lits en Herbert Hendriks.
Koster Jacob Ceylen overlijdt, zijn opvolger Symon Adriaens neemt zijn huis over, hij is tevens secretaris van Nieuw Gastel.
Markies Jan IV van Glymes neemt ontslag als gouverneur van Henegouwen, omdat hij de kettervervolging niet kan verdagen. Tijdelijk neemt hij het wereldlijk bestuur van het bisdom Luik op zich, omdat zijn broer Robert van Bergen een beroerte krijgt.
Nog altijd worden protestanten, wederdopers en hugenoten onderdrukt en verketterd. Ze gaan hagenpreken houden in de openlucht, de eerste is op het kerkhof van Boeschepe in Vlaanderen. Renaissance kunstschilder Jan van Scorel, maker van het drieluik De Vinding van het Ware Kruis voor de Grote Kerk van Breda, sterft.

HET JAAR 1561

Bier is de enige zuivere drank, waarover echter ook accijns betaald moet worden.

Pastoor Herbert Hendriks raakt verwikkeld in een aantal processen wegens schuldvorderingen. Onder meer over de aankoop van een huis en de levering van een degen door Jan Jans Brassaart. Omgekeerd sleept de pastoor mensen voor de rechtbank wegens achterstallige bieraccijns. Eind van het jaar overlijdt deze pastoor echter. De aanvankelijke schapenherder blijkt niet zo zachtaardig als gedacht; hij heeft bovendien een bijzit.
De rentmeester van de markies krijgt de opdracht het kerkje van Nieuw Gastel te herstellen, waar de schade door is ontstaan is onbekend.
Pauselijke bul waarin Aartspriesterschap opgericht voor stad Antwerpen. Bisdom Antwerpen wordt tijdelijk verenigd met de Bernardusabdij aan de Schelde. De eerste bisschop van Antwerpen, Philippus Negri, wordt daarmee tevens abt van de abdij.
In datzelfde Antwerpen wordt begonnen met de bouw van het stadhuis.
Willem van Oranje hertrouwt in Leipzig met Anna van Saksen.

HET JAAR 1560

Het jarenlange proces tussen de abdij van Hemiksem en de markies van Bergen op Zoom komt ten einde. De Grote Raad van Mechelen doet uitspraak: ieder mag voor de helft de tienden (belastinginkomsten) genieten.
Tot nu toe zijn protestantse invloeden in het katholieke leven van Gastel achterwege gebleven. Maar aan de bloeiperiode met devoties en rijkelijke versieringen in de kerk komt zoetjesaan een einde.
Er komen steeds meer cartografen. Jacob van Deventer brengt zo ook Gastel e.o. in kaart. Deze cartograaf maakt als eerste gebruik van driehoeksmeting en tekent steeds op dezelfde schaal.
De eerste meestoof in polder Heerjansland wordt gebouwd, waarschijnlijk op de driesprong huidige Stoofstraat met Dulderstraat.
Arnold van Stembor is kamerheer van markies Jan IV, die dit jaar ook stadhouder, kapitein en grootbaljuw van Henegouwen wordt. Op 7 juli houdt Jan zijn Blijde Inkomst in het andere (Waalse) Bergen/Mons.
Op 21 augustus verduistert de zon de aarde.
De Fransman Jean Nicot laat uit Amerika een geneeskrachtige wondermiddel over komen: tabak.

HET JAAR 1559

Het schilderij Nederlandse spreekwoorden van Pieter Brueghel.

De kerkregeling. Paus Paulus IV vaardigt een bul (Super Universas) uit over de oprichting van nieuwe bisdommen. De Gastelse parochie valt niet langer onder het dekenaat Hilvarenbeek en daarboven bisdom Luik. Voortaan is Gastel geheel aangewezen op het bisdom Antwerpen. Abdij Sint Bernards wordt toegewezen aan bisdom Antwerpen. Monniken mogen geen abt meer kiezen, dat is de bisschop die de abdij door een plaatsvervanger laat besturen. Met het besluit van het Concilie van Trente in de hand verhoogt koning Filips II het aantal bisdommen met 14.
Gastels pastoor Heer Cornelis wordt opgevolgd door heer Herbert Hendriks. Een echte herder voor de parochie, want de man is tevens schapenteler.
Markies Jan IV van Glymes stelt ook voor Heer Jansland een ordonnantie op met exact dezelfde tekst als het reglement voor Oud Gastel. Dus met eigen bestuur en rechtspraak. Op rekest van inwoners van Nieuw Gastel besluit de markies een commissie in te stellen voor de bouw van de nieuwe kerk van steen in plaats van de schuurkerk. Verder wenst hij een kerkhof, pastorie en kosterswoning.
In notulen van de Domeinraad is opgenomen dat men kerkklokken moet luiden bij onraad of aan het begin van een klopjacht op boosdoeners/vagebonden, ook wel Geuzen genoemd.
Pieter Brueghel de Oude, vermoedelijk in Breda geboren, maakt het bekende olieverfschilderij Nederlandse spreekwoorden.
Filips II geeft de autoriteit over de Nederlanden over aan zijn halfzuster Margaretha van Parma.

HET JAAR 1558

Pastoor van Gastel is Henricus Lysvelt (of Lieshout?). Hij woont er niet maar stelt Johannes Marselius als zijn plaatsvervanger aan.
De pest breidt zich uit naar Roosendaal; ook Gastelaren krijgen de ‘haastige ziekte’ mee.
Oudenbosch vaart wel bij de veerdienst: liefst 258 karolus guldens aan bieraccijns en 6093 ton bier+965- uitgetapt. En dat in een dorp van 270 huizen en 1300 inwoners, weliswaar meer dan Gastel.
Er verschijnt een Italiaanse kaart van Westelijk Noord-Brabant. Op de kaart Ghastel en ook Oudebosch, Rosendael, Stenberga, Sevenberga en Berga ad Flymen.
Exact 137 jaar nadat Niervaert verzwelgt door de Sint Elisabethsvloed van 1421 wordt in dezelfde polder een nieuw dorp gesticht: Klundert.
Op 11 januari raast een orkaan over Zeeland en Brabant. Huizen, molens en torens worden verwoest
Op het kasteel van Breda overlijdt Anna van Egmond, 25-jarige echtgenote van Willem van Oranje die haar Tanneke noemt. Ze is begraven in de Grote Kerk van Breda.
Op 21 september overlijdt keizer Karel V aan de gevolgen van Malaria, 58 jaar oud. Nog geen maand later sterft zijn zus Maria van Hongarije, de landvoogdes.

HET JAAR 1557

Jan IV van Glymes/Van Bergen, een man van hoge adel.

Markies Jan IV van Glymes stelt op 11 januari een nieuwe ordonnantie (soort reglement) voor Gastel op. Deze markies verwerft snel veel macht. In de hiërarchie heeft hij alleen de hertog – Filips II – boven zich. Jan IV van Bergen is inmiddels lid van de Raad van State en ridder in de orde van het Gulden Vlies. In zijn nieuwe polder Heer Jansland laat hij de houten schuurkerk vervangen door een stenen kerk. De rentmeester van de markies betaalt voor de kalk en stenen. Niet duidelijk is of de nieuwe kerk voor de kleine parochie van pastoor Cornelis Lits al dit jaar gebouwd wordt.
Er is ook sprake van een Schippersgilde vanwege het veer Oudenbosch-Dordt, waarschijnlijk met eigen schipperskapel.
De nieuwe hofkapel bij het kasteel van Breda wordt ingewijd.
De zee doorbreekt nu ook de stadswallen van Reimerswaal, iedereen verlaat de eilandstad.

HET JAAR 1556

Kaartje met het nog altijd fragiele poldergebied tussen Gastel en Oudenbosch.

Twee watervloeden in februari, de fragiele Gastelse dijk breekt opnieuw. De haven bij Oudenbosch en de Nieuwe Sluis lopen schade op. Het herstel wordt bemoeilijkt door een geschil tussen polderbestuur en aannemers. Uit angst voor nieuwe stormvloed wordt vlot 2000 gulden betaald voor verdere inpoldering westwaarts richting het latere Dinteloord en noordwaarts naar Fijnaart: de polders Cakelo en Tobe.
Henricus Daems wordt tot pastoor aangesteld, maar overlijdt nog ditzelfde jaar.
Het OLV-altaar wordt persoonlijk bediend door Philippus Francisci. Cornelis Mathijssen beneficiant voor St. Nicolaas-altaar en Johannes Cruyt voor H. Kruis-altaar.
De pest keert weer terug in met name Bergen en Halsteren.
Nu legt keizer Karel V ook het koningschap van Spanje neer ten gunste van zoon Filips II.
In China vallen 830.000 slachtoffers door een aardbeving.

HET JAAR 1555

Keizer Karel V is 55 jaar, tijd om een stapje terug te doen.

De dijk aan het Nieuwedorp (er wordt dan nog niet gesproken van Nieuw Gastel) loopt een breuk op, die snel hersteld is.
Bewoners van Nieuwenberg en Coppenberg moeten bijdragen in de kosten voor de nieuwe sluizen. Een tweede vermelding van de aanwezigheid van de Sint Quirinuskapel ter hoogte van de Langenberg namelijk dat Jan Quireyssen een erfrente schuldig is aan pastoor Hendrik Daems vanwege onderpand voor deze kapel. In de stukken staat: Quirijnsch putje bij de Boterbergen.
Op 25 oktober doet keizer Karel V afstand van de regering over de Nederlanden. Zoon Filips II neemt het van hem over. Hij benoemt als nieuw lid van Raad van State: Willem van Oranje. De moeder van keizer Karel V, Johanna de Waanzinnige sterft op 75-jarige leeftijd.
Ook krijgsheer Maarten van Rossum blaast laatste adem uit.
De laatste dijk rondom eiland Reimerswaal begeeft het, water staat nu rond de stadswallen.
Vele doden bij stadsbrand Medemblik, waarbij een kruitschip ontploft. Stad wordt daarna snel in steen herbouwd.

HET JAAR 1554

Filips II van Spanje trouwt voor de tweede keer, nu met Maria van Engeland oftewel Bloody Mary.

De polder Heerjansland krijgt twee nieuwe sluizen, gelegd aan de Overesselijk en aan de haven van Oudenbosch. Overesselijk verwijst naar de Hesselse Kreek, later de Riet en weer later de Nieuwe Riet geheten.
Zeer strenge winter waarin alle rivieren, Zuiderzee en Waddenzee bevroren raken en bluswater ontbreekt bij een stadsbrand in Eindhoven.
Een andere stadsbrand, die van Goes, wordt veroorzaakt door een brandende zoutkeet bij straffe noordooster wind. Ook Roermond brandt af: 950 huizen weg en 13 doden. Ook het Kartuizerklooster is getroffen.
Filips II van Spanje trouwt in Londen met Maria I van Engeland oftewel Bloody Mary. Ze trouwt hem niet uit liefde, maar vooral om het katholicisme terug te krijgen in Engeland. Filips’ vader, keizer Karel V, maakt zijn laatste veldtocht waarbij hij de Fransen uit Henegouwen verjaagd.

HET JAAR 1553

Simon de Kramer blijft staan als processie voorbij komt.

Er worden extra manschappen en werkzaamheden uitgevoerd om de Gastelse dijken voldoende te versterken voor nieuwe stormvloeden. Het herstel van de Heerjansland-polders is na de Pontiaansvloed opnieuw nodig. De schade is enorm groot.
Het dorp Nieuw Gastel in de oksel van de dijk (oostelijk van de weg erheen) telt 8 erven met als eerste bewoners: Staes van Diest, Engel Willems, Jan Aerts, Dymer Willemszoon, Engel Breadt en pastoor Cornelis Lits.
Op de Markt van Bergen op Zoom wordt marktkoopman Simon de Kramer gearresteerd omdat hij weigert te knielen voor een langs zijn kraam trekkende processie. Hij belandt op de brandstapel.
In de eerste helft van het jaar reist de zieke Karel V van Luxemburg naar het Hof van Brabant, daar ligt hij maandenlang op zijn ziekbed. Zus Maria van Hongarije neemt de honneurs waar.
Jurist Jan van de Werve maakt een eerste woordenboek ter behoud van ‘ons Moeders tale’.

HET JAAR 1552

Herdenkingspenning St. Pontiaansvloed: knielende man neemt een vis een munt uit de bek; andere kan het wapen van Zeeland met tekst: God bevruchte de aarde met zout.

Op 13 januari 1552 wordt ook de kersverse polder Heer Jansland geteisterd door de St. Pontiaansvloed. Volgens de bekende Steenbergse dijkgraaf Andries Vierlingh, rentmeester van Oranje, omdat de dijk te licht en te laag is. Vierlingh – tevens waterbouwkundige – is overigens niet gevraagd bij de aanleg te adviseren. Zijn rol bij vele andere inpolderingen is echter aanzienlijk. In de zomer is de dijk weer hersteld al moet de abdij wel diep in de buidel tasten en een deel van haar eigendommen verkopen. De eerste mensen vestigen zich in wat Nieuw Gastel gaat heten. De polder heet voluit Heer Jansland, gezegd Nieuw Gastel. Na eerst Cornelis Lits, spreken de stukken nu over de benoeming van Mathijs Pagia als vaste pastoor. De markies drijft het volk als een kudde schapen naar zijn nieuwe schuurkerk. Markies Jan IV van Glymes scheldt ‘die schamele gemeente Gastel’ de dorpsaccijns kwijt. Met de polder erbij bestaat Gastel nu uit twee rechtsgebieden met eigen bestuur en eigen schepenbank. Overigens loopt ook de abdij van Hemiksem grote schade op door de overstroming van de St. Pontiaansvloed. De godsdienstoorlogen moe, geeft keizer Karel V met het Verdrag van Passau godsdienstvrijheid aan de protestantse vorsten. Een zilveren carolus van Karel V wordt geslagen, de eerste uniforme gulden.

HET JAAR 1551

Kaart met daarop het Dorp van Nieuw Gastel.

In april geeft de bisschop van Luik verlof tot de oprichting van de parochie Nieuw Gastel. De nog te bouwen nieuwe kerk wordt toegewijd aan de Heilige Maagd Maria en Sint Jan de Doper. Het is een noodkerk, waar de kerkgangers haast in het water en slijk de godsdienstoefeningen bijwonen. Op Paaszaterdag is de eerste dienst met Paulus van Leuven en Antonius van Mechelen plus kapelaan Joannes Bernaerts als voorgangers. Een eerste salaris wordt uitgekeerd aan eerste pastoor Cornelis Lits.
In de zomer wordt de dijk aangelegd, is de inpoldering begonnen en voltooid. In de winter zijn reeds de eerste vruchten gezaaid. De polder krijgt definitief de naam Heer Jansland mee, vernoemd naar Jan IV van Glymes. Het feitelijke begin van Nieuw-Gastel. De polder krijgt twee sluizen: de Dorpssluis en de Middelsluis. Onder druk van de heer van Bergen op Zoom – teneinde de abdij dwars te zitten – vormt zich al snel een nederzetting bestaande uit acht huizen. Met de inpoldering groeit het aantal tiendklampen van 17 naar 28.
In Gastel – er is al sprake van Oud Gastel – overlijdt pastoor Jacobus Reins.
Willem van Oranje trouwt Anna van Egmond, gravin van Buren. Het paar gaat op het Kasteel Breda wonen.

HET JAAR 1550

De inpoldering Heerjansland gezegd Nieuw Gastel in kaart.

Jacqueline de Croy draagt het markizaat over aan haar inmiddels volwassen zoon Jan IV van Glymes. Hij is inmiddels getrouwd met Maria van Lannoy.
De nieuwe markies van Bergen stuurt samen met z’n moeder een rekest aan keizer Karel V om de inpoldering van de gorzen van Gastel (in sommige stukken ‘de Nederlanden’ genoemd) vlot te trekken. Van 4200 gemeten aanwas Gastel bezit het huis van Bergen op Zoom 1600 gemeten en de rest behoort toe aan andere eigenaren. De plannen zijn gevarieerd: twee polders aanleggen of een vaart openhouden naar de Lage Brug te Gastel. De markies kiest voor één (1) polder. De polder Heerjansland gezegd Nieuw Gastel wordt een feit. Per boot wordt naar het gors van Gastel gevaren ter plaatse geheten Boreglin, genaamd Den Angel. Westwaarts waar pachters Hieronymus van der Straten en Jannen Berthela verklaren al 36 jaar visserij/vogelarij van heer van Bergen te pachten.
De inpoldering, daar waar de Keene Vaart in de Mark komt, is geslaagd. Op 11 oktober neemt Jan IV van Glymes een kijkje bij het uitzetten van de dijk. Op 25 oktober geeft keizer Karel V verlof tot hernieuwde inpoldering onder voorwaarde dat in het nieuwe land een kerk wordt gebouwd.
Bij de sluis voorheen Lucas Bedaf tussen Kapelberg/Gastelsveer wordt sluitsteen aangebracht met markiezen kroon, halve adelaar, standaard en kruis erop.
De Gastelse kapelaans zijn rond deze tijd Franciscus Judoci en Joannes Michiels.
Op het Concilie van Trente wordt beslist dat elke parochie doop- en huwelijksregisters gaat bijhouden.

HET JAAR 1549

Weer reist hoog bezoek door ons gebied: kroonprins Filips II bezoekt o.a. Bergen en Breda.

De abdij van Hemiksem spreekt bij de dijkage haar recht uit op alle tienden in het nieuwe land, immers allen novaal. Aankomend markies Jan IV gaat hier fel tegenin, daar hij de polder niet als een deel van Gastel beschouwt. Oftewel: de Cisterciënzers hebben hier niets over te zeggen. Het begin van een jarenlang proces. In Oudenbosch wordt een rederijkerskamer met Maria als beschermvrouwe opgericht.
Kroonprins Filips, oudste zoon van Karel V, komt voor een kennismakingstocht naar de Nederlanden. Jan IV van Glymes krijgt samen met Willem van Oranje de eer hem af te halen in Noord-Italië. Hij spreekt geen Nederlands en voelt zich verheven boven deze gezellen. Ook de hertog van Alva reist mee. Op het kasteel van Maria van Hongarije te Binche wint Jan een toernooi. Kroonprins Filips bezoekt eerst Reimerswaal, daarna is hij op het Markiezenhof en vervolgens naar Breda, waar Willem van Oranje hem ontvangt.
In de nieuwe Fijnaartse polder wordt een dijk naar de Barlake aangelegd voor een veerdienst naar de Gastelse polder.
Keizer Karel V schrijft het Nederlands als officiële taal van de Nederlanden uit.

HET JAAR 1548

Markiezin Jacqueline de Croy, weduwe van Antonius van Glymes heer van Bergen op Zoom beveelt een deel van het Finaar-gors te bedijken, later Vrouwe Jacobsland geheten. Ze geeft de voorkeur aan dit gors boven dat van Gastel, dat minder vast is en lager ligt. Een nieuwe parochie Fijnaart wordt derhalve opgericht, een ontwikkeling waar de Gastelse pastoor Reins zich fel tegen verzet. Voor de heerlijkheid stelt de vrouwe van Bergen het molenrecht op, ook al is er pas 14 jaar later een molen te Fijnaart.
Met het keizerlijk decreet ‘Interim van Augsburg’ probeert Karel V een voorlopige verzoening tussen de katholieken en protestanten tot stand te brengen.
In Brugge wordt de latere wiskundige Simon Stevin geboren.

HET JAAR 1547

Weer uitstel voor inpoldering- en bedijkingswerken. Niemand durft knopen door te hakken Gastel blijft vooralsnog de oude kern met buiten de oude dijk slikken en gorzen, die – voor zo lang het duurt – vaker droog staan zodat er wel enige bebouwing plaats heeft. Bovendien moet keizer Karel V toestemming geven, maar die heeft het te druk met oorlog voeren, nu weer in Wittenberg.
De keizer geeft wel toestemming tot het graven van de Sassevaart (voorlopig Kanaal Gent-Terneuzen) omdat Gent geen verbinding met zee meer heeft.
Karels jongere zus Maria van Hongarije maakt een rondreis door Zeeland, waarbij ze ook onze streek passeert. Als landvoogdes namens haar broer geeft ze opdracht tot bouw Fort Rammekes en kustversterking.
Zowel de koning van Engeland (Hendrik VIII) als Frankrijk (Frans I) komen te overlijden. Hun zonen (resp. Eduard VI en Hendrik II) volgen hen op.

HET JAAR 1546

Jacqueline de Croy, markiezin van Bergen op Zoom geeft een hernieuwde opdracht om de gorzen van Gastel te onderzoeken en de dijkage voor te bereiden. Bij waterpassing is gebleken dat het staal van het gors van Gastel op het laagste punt bij het water hoger ligt dan het binnenland van het reeds bedijkte Standdaarbuiten, maar lager dan het gors genaamd Finaert. De ingelanden maken bekend dat ze bereid zijn komend jaar de gorzen van Gastel te gaan bedijken.
Het kruitmagazijn De Zandpoort in Mechelen ontploft, daarbij vallen 200 slachtoffers.
Terwijl de bloedige strijd tussen protestanten en katholieken doorgaat sterft in zijn geboorteplaats Eisleben op 62-jarige leeftijd Maarten Luther.
De Duitse geleerde Georgius Agricola gebruikt voor versteende resten van dier en plant voor het eerst het woord fossiel.

HET JAAR 1545

Pestepidemieën zijn er nog steeds. Over de oorzaken wijzen de mensen voortdurend naar elkaar. De irritatie neemt toe.

Voor de almaar terugkerende pestepidemieën zoekt het volk steeds een zondebok: na de joden in de 14e eeuw is het nu de katholieke kerk, die als veroorzaker van de ‘zwarte dood’ gezien wordt. De onverdraagzaamheid neemt toe. Tussen katholieken en joden, tussen katholieken en protestanten. Inquisiteurs maken overuren.
Op de Rijksdag van Regensburg komt het tot een breuk tussen katholieke en protestante vorsten met onherroepelijk oorlog als gevolg. Daar ook heeft keizer Karel V een kortstondige relatie met zangeres Barbara Blomberg, waaruit een zoon voortkomt.
Claas Zegher van Stembor – uit een geslacht dat weldra ook in Gastel bestuurlijk arctief is – wordt hofmeester van markiezin Jacqueline de Croy, de weduwe van Anton van Glymes.
Het Concilie van Trente begint met als doel: misstanden in de katholieke kerk aanpakken. Priesters moeten een betere opleiding krijgen aan de seminaries.

HET JAAR 1544

Het gebied Boombos met onder andere de hoger gelegen gelijknamige hoeve.

De vele slachtoffers uit oorlogen, ziektes en epidemieën werden lang niet altijd op een kerkhof begraven. Een begraafplaats – de naam zegt het al – ligt meestal achter/bij de kerk. Dat zal in Gastel niet anders geweest zijn. Dus achter de Laurentiuskerk het kerkhof. Of een eerder kerkhof ook op Kuivezand heeft gelegen is, blijft de vraag. Er zijn ook aanwijzingen dat ruim twee eeuwen geleden tussen Gastel en Roosendaal ter hoogte van het hoger gelegen Boombos de doden ter aarde worden besteld.
René van Chalon, prins van Oranje sneuveltop 25-jarige leeftijd bij de St. Dizier. Een jaar eerder levert ie nog verwoed strijd met Maarten van Rossum in de slag bij Brasschaat. Zijn neef Willem van Nassau erft het vorstendom Oranje.
Het Antwerps Liedboek verschijnt, het eerste met wereldlijke Nederlandstalige liederen zoals ‘Ik zeg adieu, wij twee, wij moeten scheiden’.
De Dokkumse geleerde Reinerus Frisius ontwikkelt in Leuven de Camera Obscura.

HET JAAR 1543

In Antwerpen en omstreken verschijnen anti-Van Rossum pamfletten waarin de vraag wordt gesteld wie erger is: Maarten van Rossum of Maarten Luther?

De Bergse schepene François de Pottere pleit bij markiezin Jacqueline de Croy voor inpoldering ten noorden van Gastel. Maar door de onlusten in de omgeving blijven de plannen stil liggen. Terwijl Maarten van Rossum doorgaat met zijn plunderingen in Brabant, begint een nieuw Bourgondisch leger van Karel V een opmars naar het Gelre van hertog Willem V van Kleef. Maar eerst is in de buurt van Brasschaat nog een ware veldslag gaande tussen Van Rossum en een Habsburgs leger onder aanvoering van de prins van Oranje, René van Chalon. Aan Habsburgse zijde vallen liefst 2000 slachtoffers. Na zijn overwinning brandt Van Rossum de omgeving tussen Antwerpen en Leuven geheel plat. Hij slaagt er niet in deze grote steden in te nemen.
Op 7 september komt met het Verdrag van Venlo een einde aan de Gelrese oorlogen, die 41 jaar geduurd hebben.
De Brabantse arts Andreas Vesalius is de eerste die een boek schrijft over het menselijk lichaam.
Een andere geleerde, Nicolaus Copernicus sterft, maar niet vooraleer zijn meesterwerk het licht ziet, waarin hij aantoont dat niet de aarde maar de zon de centrale plek in het heelal inneemt.

HET JAAR 1542

Maarten van Rossum op plundertocht door onze streken richting Antwerpen.

In de Gastelse kerkarchieven komt als pastoraal plaatsvervanger Cornelis Mathijssen voor, hij wordt ook Cornelis Pape genoemd.
Jacqueline de Croy wordt tot markiezin van Bergen bevorderd.
De Italiaanse Oorlog, een krijgsfase tussen de Habsburgers en Valois begint. Het is koning Frans I van Frankrijk, die keizer Karel V de oorlog verklaart. De strijd begint met een invasie van Brabant. Legeraanvoerder Maarten van Rossum, berucht uit de Gelderse oorlogen, komt onze kant op bij zijn grote strooptocht richting Antwerpen, op dat moment de belangrijkste handelsstad van West-Europa. Onderweg wordt Sint Oedenrode geplunderd en plat gebrand. De gewaarschuwde Bergse markiezin Jacqueline de Croy zoekt haar toevlucht in kasteel Wouw, in bezit van het geslacht Van Glymes. Van Rossum buigt net op tijd af naar het zuiden; Bergen en ook het Land van Gastel blijven gespaard.

HET JAAR 1541

Jan IV van Glymes op iets latere leeftijd, mettertijd opvolger van zijn vader Anton als tweede markies van Bergen.

Antonius van Glymes, de eerste markies van Bergen op Zoom, overlijdt. Acht jaar eerder benoemt keizer Karel V hem niet alleen tot markies van Bergen maar ook graaf van Walhain. Een jaar voor zijn dood is de keizer nog op bezoek in het Hof van Bergen. Antonius’ weduwe Jacqueline de Croy treedt op als voogdes van hun minderjarige zoon Jan IV. Jan is dan 13. Hij heeft een oudere zus Anna en jongere broer Robert en zus Mencia. Ondanks geldproblemen geeft Anton bij leven wel de aanzet tot de inpoldering van Gastel.
Het OL Vrouw-altaar wordt bediend Johannes Alberti van Wouw. Petrus van Dongen is beneficiant van St. Nicolaas-altaar in Gastelse kerk en Marcus Cruyt vicaris van H. Kruis-altaar.
Mattheus Ruwet overlijdt, hij staat bekend als de eerste kapelaan van de Gastelse kerk, toch wel een bewijs dat de kerk groeiende is.
François de Pottere treedt toe tot het Bergs stadsbestuur. Hij neemt later zijn intrek in Slot Grimhuizen.

HET JAAR 1540

Flinke hitte, ook op het land in wat genoemd wordt het Grote Zonnejaar.

Anton van Glymes van Bergen sommeert de ingelanden om hun eigendommen in de gorzen van Gastel aan te tonen omdat ze de dijkage traineren en niet overtuigd zijn dat de bedijking later geld oplevert. De markies wil de schijn van rechtvaardigheid ophouden en biedt Gastel een gedeelte van de tienden van Standdaarbuiten aan en ook twee andere polders, die bedijkt moeten worden.
De veerdienst op Dordrecht heeft niet langer Nieuwenbosch als veerhoofd, maar vertrekt en meert aan op ‘den hoofde aen de barlake’, dat is dus meer westelijk.
1540 is het Grote Zonnejaar. Warm weer houdt in ons land negen maanden aan: rivieren lopen droog, bos- en heidebranden en dorpen (Nijkerk b.v.) en steden raken in brand. Hier en daar worden druiven voor wijn aangeplant. Karel V arriveert in Amsterdam, waar hitte en stank ondraaglijk zijn. De keizer breekt het bezoek af en komt nooit meer terug.
Paus Paulus III keurt de jezuïetenorde goed.

HET JAAR 1539

Zegel van Antonius van Glymes, de markies die het initiatief nam tot de inpoldering van Nieuw Gastel.

In de zomer is de dijkage van de Gastelse polders dan toch in gang gezet. De rentmeester van Gastel krijgt opdracht al te opstandige dijkers enkele dagen koest te houden met de belofte dat ze betaald worden. Maar de betaling verloopt stroef. Kort na aanvang raakt de Bergse markies Anton van Glymes echter in financiële moeilijkheden, waardoor de dijkage wordt stopgezet. Geldgebrek dus en opnieuw uitstel.
Keizer Karel V is in de zomer op het kasteel van Wouw voor een jachtpartij, daarna verblijft hij kort op kasteel Heusden. Hij is in rouw vanwege de dood van zijn vrouw Isabella van Portugal, die in het kraambed van hun zesde kind sterft. Ze waren echt op elkaar gesteld, iets dat in hoffelijke kringen een zeldzaamheid is. Voortaan draagt Karel V alleen nog zwarte kleren.
In Frankrijk wordt Frans de bestuurstaal. Het ook gesproken Nederlands wordt een tweederangs taal.

HET JAAR 1538

Vanaf de kansels preken de pastoors hel en verdoemenis in de hoop mensen op het rechte pad te krijgen.

Ten noorden van Steenbergen komt de Graaf Hendrik-polder tot stand. De bedijking van Nieuw Gastel stelt de markies echter nog uit. De tijd lijkt er nog niet rijp voor.
Jacobus Reins wordt tot nieuwe pastoor van Gastel benoemd. Pastoor Van den Donck uit een vooraanstaande Hoevense familie (ook wel Van Bovendonck genoemd) overlijdt. Pastoors overigens die hel en verdoemenis uitspreken in de hoop mensen op het rechte pad te krijgen.
Onder het volk is grote angst dat overal heksen zijn, die op het punt staan de heerschappij van markies en abt over te nemen. Heksenvervolging komt op steeds grotere schaal voor. Inquisiteurs worden op pad gestuurd en gelast in elke stad of dorp verdachte personen aan te geven. Er is grote angst voor zonde, duivel en hel.
Door het overlijden van de Gelderse hertog Karel van Egmond breekt de Derde Gelderse Successieoorlog uit.

HET JAAR 1537

Markies Anton van Glymes wil aan de inpoldering van Gastel beginnen, maar domeinraad houdt dat tegen.

Op 23 augustus geeft markies Anton van Glymes bevel het Gastelse gors te inspecteren en de plaats van de nieuwe dijk vast te stellen. De raad en rekenkamer van Bergen op Zoom stuurt daartoe een commissie naar Gastel. De domeinraad besluit eind dit jaar echter toch niet aan de dijkage te beginnen. De markies bezoekt dan nog wel de Westmade, in die tijd kennelijk de benaming van het gebied tussen dorp en het huidige Gastelsveer.
In september wordt Hubrecht de Bastaard van Bergen op Zoom tot dijkgraaf aangesteld.
Pastoor Joannes de Mera overlijdt.
Keizer Karel V erkent Christiaan III als koning van Denemarken. Zijn oom Christiaan II is tot 1521 een vooral bloeddorstige koning, maar zijn positie is vanaf dat moment onhoudbaar. Hij vlucht dat jaar via Brabant (Oudenbossche veer en land van Gastel) naar Lier en leeft daar verder in ballingschap.

HET JAAR 1536

De boedel van de erven van Claes van Etten op de gorzen van Gastel valt toe aan Ursula van Etten. De abt van de Bernardusabdij te Hemiksem Marcus Cruyt overlijdt. Hij wordt opgevolgd door Jacobus van der Meeren, die mogelijk zijn roots in Gastel heeft.
De grond wordt in laatschap gedreven door Joos Goorts en Pieter Hoofkens, die men noemt Oude Willem met zaailand binnendijks en weilanden buitendijks.
In de zomer overlijdt schrijver, humanist en filosoof Desiderius Erasmus in Bazel. Hij is een kleinzoon van een Zevenbergse chirurgijn en bij leven bevriend met Jacobus Battus uit Halsteren en krijgt zangles van Jacob Obrecht. Zijn laatste woorden zijn: ‘Lieve God’.
Blikseminslag Delft legt helft stad in de as. Jan van Leiden, te Leiden geboren kleermaker en aanvoerder van de zogeheten Wederdopers, wordt in Munster dood gemarteld. Jarenlang blijft zijn lichaam in een kooi aan de Munsterse kerk hangen. Vreemd genoeg is de uitdrukking ‘zich er met een Jantje van Leiden vanaf maken’ aan hem ontleend.

HET JAAR 1535

Het sinterklaasfeest uit de 16e eeuw. Katholieken houden de traditie in ere.

Markies bereidt een dijkage voor en laat beslag leggen op gronden in de gorzen van Gastel, waar behalve Claas van Etten ook Cele Cocx en het Bredase klooster Vredenberg gronden bezitten.
De markies mag dan ‘slechts’ leenman zijn van de hertog van Brabant, in de praktijk verwerft hij veel rechten. Hij heeft de rechtsprekende en regerende macht in het gebied, hij kan keuren en verordeningen uitvaardigen, rechtelijke ambtenaren aanstellen en regeerders van dorpen als Gastel benoemen. Hij bezit zowel de hoge als de lage rechtspraak.
Maarten Luther schaft sinterklaas af, het kerstkind wordt voortaan de brenger van geschenken. Ook in Gastel gold jarenlang dat kinderen in december verkleed in optocht door de straten trekken en hier en daar een centje van voorbijgangers ontvangen.
Een gevolg van de ‘herbouwdrift’ van graaf Hendrik III van Breda is ook dat het Begijnhof naar het Valkenberg verhuist. De begijnen nemen er hun intrek.

HET JAAR 1534

Ordonnantie van de heer van Breda, Hendrik III van Nassau aangaande de herbouw van Breda.

Antonius van Glymes, de kersverse markies van Bergen op Zoom, draagt de domeinraad op het gors van Gastel ‘Den Oudenborch’ te inspecteren en de bakens van de gronden van erven Claas van Etten te herzien.
De zomer is warm en droog. Op 22 juli staat Breda in brand. De brand begint bij de Sint-Janskapel. Omdat de wind uit het zuidwesten komt, wordt de hele stad vernietigd, behalve de na de vorige stadsbrand van 1490 herbouwde stenen gebouwen. Met name het Norbertinessenklooster Sint Catharinadal wordt zwaar getroffen. Sneller en fraaier dan ooit wordt Breda herbouwd. Ook al omdat Hendrik III van Nassau iedereen verplicht zijn huizen te herbouwen in steen en daken gedekt met leien of tegels. In dorpen als Gastel zijn de huizen veelal nog van hout.
Aanhangers van de Reformatie hangen in Parijs pamfletten op waarmee ze zich verzetten tegen de in de Katholieke kerk gebruikelijke Heilige Mis.
Paus Clemens VII, in 1523 opvolger van de Nederlandse paus Adrianus VI, overlijdt.

HET JAAR 1533

Kaart Markiezaat/Markgraafschap Bergen op Zoom.

Antonius van Glymes, heer van Bergen op Zoom wordt door keizer Karel V tot markies verheven, een hoge titel. Voortaan heet het land van Bergen op Zoom het Markiezaat. De kroon op het werk van het geslacht Van Glymes, dat internationaal vermaard is geworden en vele diensten heeft bewezen. De markies bepaalt dat tijdens de Bergse jaarmarkten niemand mag worden aangehouden tenzij zeer ernstig delict. Zoals gebruikelijk bij een Blijde Inkomste verleent de heer/markies enige voorrechten aan stad en dorpen. Hij verleent bierbrouwers in Bergen een gunst en verbiedt op het platteland het brouwen van bier met uitzondering van Gastel, Oudenbosch, Hoeven en Rucven. Ook moet alle meekrap in het Markiezaat verbouwd naar de Bergse meestoof gebracht, bereid en gekeurd worden. Op 24 april wordt in Dillenburg Willem van Nassau geboren.
Het door Michelangelo gemaakte grafmonument voor wijlen paus Adrianus VI is klaar: stoffelijke resten worden overgebracht.

HET JAAR 1532

Jan III van Glymes overlijdt op St. Sebastiaansdag. De uitvaart is vanwege de rampen van de voorbije jaren stukken soberder dan van zijn vader. Wel zien veel aanwezigen voor het eerst het indrukwekkende, inmiddels voltooide stadspaleis waar Jan ligt opgebaard. Zoon Antonius van Glymes volgt hem op als heer van Bergen op Zoom. Jan en Philips, twee broers van hem zijn heer van Walhain geworden.
Antonius komt datzelfde jaar tot een akkoord met de Bernardusabdij over de novale tiende, daarmee zijn invloed uitbreidend. De nog te ontginnen polder wordt zijn gebied en is geen natuurlijke aanwas van de parochie Gastel.
De Allerheiligenvloed van 2 november zet Sint Philipsland voor lange tijd onder water, het dorp Kreke bij Bergen op Zoom verdwijnt geheel. Stad Reimerswaal wordt door de zee afgesneden van Zuid-Beveland. Bovendien is de schade van de Felixvloed twee jaar terug nog niet hersteld en meteen daarna breekt een vorstperiode aan. Tot overmaat van ramp worden de Lage Landen geteisterd door een nieuwe pestepidemie.

HET JAAR 1531

Keizer Karel V vaardigt bij zijn bezoek aan de Nederlanden bepalingen uit om de kermissen aan banden te leggen om zo een eind te maken aan de slemppartijen. Juist gewone mensen springen tijdens kermissen nogal eens uit de band, de drank vloeit rijkelijk en het feest ontaardt in vechtpartijen. Een kermis mag niet langer meer dan 24 uur duren. Ook Gastel heeft kermissen, waar het niet altijd even zachtzinnig aan toe gaat.
Een andere hervorming van de keizer is het invoeren van de Raad van State. Ook komt er een Raad van Financiën en de Geheime Raad. Hij benoemt voorts broer Ferdinand tot regent van het Heilige Roomse Rijk en zuster Maria van Hongarije tot landvoogdes der Nederlanden als opvolgster van overleden Margaretha van Oostenrijk.
Bouwmeester Rombout Keldermans, bekend van het Markiezenhof, kasteel van Breda, Steenbergse Jacobuskerk en de eerste vestingwerken rondom kasteel Wouw, overlijdt op 71-jarige leeftijd in Antwerpen. Hij is persoonlijk architect van Karel V geweest, die hem in de adelstand verhief.

HET JAAR 1530

Zo ziet Oost-Zeeland en West-Brabant eruit na de Felixvloed.

Jan III van Glymes sticht in Bergen het Sint Janshuis, bedoeld als oudedagvoorziening van oud-medewerkers van de Bergse heer.
De zwetende ziekte – Sudor anglicus – lijkt verdwenen. Overal in Brabant worden daarom dankgebeden en processies uitgeschreven.
Het OL Vrouw-altaar wordt bediend door Johannes Steynaerts, vicaris en studerend in Leuven.
De Paas- en koudemarkten van Bergen raken minder in trek, de Antwerpse beurs neemt deze rol over. Concurrentiestrijd tussen beide steden is definitief gewonnen door Antwerpen.
Heftige storm op zaterdag 5 november – feestdag van Sint Felix – veroorzaken veel schade tussen Antwerpen en Zevenbergen. Wordt wel ‘quade saterdach’ genoemd, diverse plaatsen boven Antwerpen (Lillo, Santvliet, Ossendrecht, Hildernisse) verdwijnen deels in de golven. Op Zuid-Beveland verdrinken zelfs 72 dorpen. De Bergse waterweg komt verder van zee af te liggen, waarmee de stad ook daarin aan status en economische welvaart inboet. Dorpje Assemansbroek bij Bergen verzwelgt.
Polder Heerjansland wordt rijp geacht voor inpoldering, maar burgers claimen al recht te hebben op de nieuwe aanwassen.
Koning Karel V wordt nu ook door de paus tot keizer gekroond.
Hendrik III van Nassau-Breda laat Italiaanse bouwmeesters overkomen voor bouw nieuw paleis en versiering Grote Kerk. Op 1 oktober worden hij en zijn vrouw Mencia ingehuldigd als Heer en Vrouwe van Breda.

HET JAAR 1529

Het grillige verloop van de oude dijk is goed te zien op de (latere) Mauritskaart: de donkergroene lijn tussen het gele en lichtgroene gebied.

Het eigenlijke Gastel heeft zich vanouds omringd met een (Oude) dijk. Afgaande op zijn grillige vorm is ze niet in één keer, doch in stukken aangelegd. Daarbuiten staat het aanhoudend onder water door de Mark en/of de Roosendaalse beek. Jan III van Glymes neemt het besluit tot bedijking van de 4094 gemet gorzen onder Gastel, maar het plan blijft lang in de ijskast. Eerst volgen nog lang slepende processen over vermeende rechten van anderen op de polder Heerjansland.
Cornelis van Zevenbergen wordt heer van Zevenbergen. Hij geeft de aanzet tot de inpolderingen onder Zevenbergen, waardoor de heer van Bergen en prins van Oranje worden aangespoord om hun grondgebied ook aan te pakken.
Een nieuw soort pest – zwetende ziekte – breekt uit in Antwerpen en sleept binnen een paar dagen 500 mensen ten grave. Snel bereikt het ook onze streek. De heer van Bergen ontvlucht Brussel en gaat naar ‘het veiliger’ Diest en iedereen wordt gemaand tot gebed en boetvaardigheid. Ontstaansjaar van Standdaarbuiten.
De Sint Jan in Den Bosch is voltooid.

HET JAAR 1528

Heer Jan III van Glymes en kleinzoon, Jan IV van Glymes.

Jan IV van Glymes, met later als bijnaam ‘de Heldhaftige’, wordt op 6 februari geboren op het kasteel van Borgvliet. Hij is zoon van Anton van Glymes en Jacqueline de Croy en kleinzoon van Jan III van Glymes, heer van Bergen op Zoom. Jan IV heeft een oudere zus, maar is in de erfopvolging wel de eerst aangewezene.
Aan de eindeloos lijkende Gelderse oorlogen, plunderingen en opstand komt eindelijk een eind. Karel van Gelre en koning Karel V leggen het geschil bij.
De eerste cacaobonen worden door zeevaarders vanuit Mexico naar Europa ingevoerd.

HET JAAR 1527

Levensmiddelen op de markt. In Bergen mogen ze niet meer afkomstig zijn uit Gastel vanwege mogelijke besmettingen van de pest.

Uit angst voor besmettingen van de pest, legt het stadsbestuur van Bergen een verbod op aankoop van levensmiddelen uit Gastel, Hoeven of Roosendaal op. Maar de pest is, ondanks een ‘meester van de pestilenciën’ wederom niet tegen te houden.
De Oudenbossche haven slibt geregeld dicht, allerlei kunstgrepen zijn nodig om de haven bevaarbaar te houden. Om die kosten te betalen mag Oudenbosch van de Bergse heer vanaf nu belasting op bier heffen.
Wendelmoet Claesdochter uit Monnickendam komt als eerste ketterse vrouw op de brandstapel in Den Haag terecht.
In Marburg wordt de eerste protestantse universiteit opgericht.
Politiek filosoof Machiavelli sterft in Florence. Het latere Machiavellisme (zucht naar macht) wordt aan hem toegeschreven.

HET JAAR 1526

Kerkramen glas-in-lood in de huidige Laurentiuskerk (foto: J. van de Bie).

Op 8 februari raast een felle winterstorm over het land: molens en huizen vernield, schepen op de Rijn vergaan, kerktoren Woensel stort in. De schade is overal groot.
Jan III van Glymes, Heer van Bergen op Zoom, laat het oudland van Standdaarbuiten (2000 gemeten kleigrond) bedijken. Hij schenkt de Gastelse parochie ook twee kerkramen, bijzonder want de meeste andere kerken krijgen er maar eentje. Bovendien krijgt het dorp het recht om bier te brouwen.
Voor de inpoldering van Standdaarbuiten verzekert koning Karel V een vrijgeleide aan alle polderjongens: ze worden niet vervolgd voor oude schulden of misdaden. In de nieuwe polder ontstaan dorpen als Noordhoek en Standdaarbuiten.
Koning Karel V huwt Isabella van Portugal.

HET JAAR 1525

Kaartje met daarop ingetekend Stand daar buyten.

Jan III van Glymes vat het plan op het gebied ten noorden van Gastel, Oudenbosch en de Mark in te polderen. Het gaat om de inpoldering van het schor waar een grenspaal met Klundert in staat, die de naam heeft ’t Sant daer buiten’. Karel V stelt in een stuk dat voor de indijking wel 1500 personen uit Brabant, Vlaanderen, Holland en Zeeland te werk worden gesteld. Ruw dijkersvolk, waarvan de meesten overigens niet durven komen, omdat ze iets op hun kerfstok hebben.
In Bergen op Zoom opent het nieuwe Sint Elisabethsgasthuis. Hier worden armen, bejaarden en pelgrims opgenomen en bij ziekte verpleegd. Voor pestlijders is een apart pestilenciehuys ingericht. Het leger van keizer Karel V boekt grote overwinningen op de Fransen dankzij het nieuwe wapen: de haakbus.
Inquisitie spreekt eerste doodsvonnis uit: Woerdense pastoor Jan de Bakker op brandstapel.
In alle stilte bestaat Gastel nu 250 jaar.

HET JAAR 1524

Praalgraf Adriana van Glymes, oudste dochter van Jan III van Glymes.

De vroegst bekende dorpsschool in onze streek is die van Hoeven. De school was een verlengstuk van de kerk met geestelijken als onderwijzers. Het is ook noodzakelijk vanwege de oprukkende Reformatie al is het westen van Brabant daar nog niet zo gevoelig voor.
Wel heerst hongersnood als gevolg van een strenge vorige winter, waarbij het koren verwoest is. Vicaris voor St. Nicolaas altaar is Petrus van den Donck, ook pastoor van Hoeven.
Hendrik III van Nassau, heer van Breda, huwt de 16-jarige, beeldschone Spaanse markiezin Mencia. Ze blijven in Spanje wonen, maar bouwmeester Rombout II Keldermans krijgt opdracht het kasteel van Breda in renaissancestijl om te bouwen, passend bij hun weelderige levensstijl. Onder beheer van Hendrik III, die in 1504 de kinderloos gebleven oom Engelbrecht II opvolgde, gaat het Breda sowieso voor de wind. De stad krijgt nieuwe vestingwerken, het Valkenbergpark, nieuwe straten en het Mastbos.
Adriana, de oudste dochter van Jan III van Glymes overlijdt op 29-jarige leeftijd. Ze werd in 1495 geboren op Kasteel Wouw, gehuwd met Filips I van Nassau-Wiesbaden en ligt begraven in het Duitse Idstein.

HET JAAR 1523

Het Hof van Bergen (later Markiezenhof).

Claas van Etten heeft gronden op de gorzen van Gastel (dat is ten westen van de Oudendijk) in bezit. Hij sluit met de heer van Bergen op Zoom een grensregeling: de Gastelse schout moet grenspalen plaatsen. Op 10 april delen abt en heer van Bergen de tienden in het aanvankelijk betwiste gebied tussen Nieuwenberg en Gastel gelijk op. Daartoe worden grenspalen gesteld.
Joannes de Mera wordt pastoor van Gastel, maar gaat er niet wonen. Waarnemer blijft Franciscus Vossen.
Lodewijk de Pottere, lid van een adellijke familie, wordt geboren.
Het Hof van Bergen (later Markiezenhof) als stadspaleis van de heren van Bergen is voltooid.
De eerste twee protestanten – augustijner monniken – komen te Brussel op de brandstapel.
Amper een jaar na zijn kroning overlijdt de Nederlandse paus Adriaan VI op 14 september aan de gevolgen van nierbekkenontsteking, al beweren sommigen dat hij is vergiftigd.

HET JAAR 1522

Rentmeester rapporteert de Domeinraad dat twee bakens op de Mooie Keene uitgetrokken en verdwenen zijn, de schout van Gastel krijgt opdracht ze terug te plaatsen op het gors van Gastel. Hollandse kooplieden doen bij Bergse burgemeester hun beklag dat ze tussen Oudenbosch en Nieuwenbergh door straatrovers zijn beroofd van geld en penningen. De heer van Bergen looft geld uit wie deze bandieten dood of levend aan de justitiedienaren overlevert en herbergiers moeten voortaan een logementsregister bijhouden om gespuis beter in de gaten te houden. De heirbanen zijn dus – ondanks de aanwezigheid van galgenvelden – allesbehalve veilig.
Op 9 januari wordt de in Utrecht geboren timmermanszoon Adriaan Florenszoon Boeyens tot paus Adrianus VI gekozen. Pas op 31 augustus wordt hij in Rome gekroond, waar dan een pestepidemie is. Voorheen is hij pastoor in Goedereede en leermeester van Karel V.
Het enig overgebleven schip van Magelhaes keert terug in Spanje: hét bewijs dat de aarde rond is.

HET JAAR 1521

Koning Christiaan II van Denemarken reist via het Oudenbossche veer/Gastel naar Brussel naar zwager Karel V.

Dat het rode slot Grimhuijsen als toevluchtsoord van roemrijke Bredase geslachten gebruikt wordt, is genoegzaam bekend. Dat er achter het rode slot nog een kasteeltje, het ‘blauwe slot’ geheten, heeft gestaan, weet vrijwel niemand.
Het Pronkstuk van het Hof van Bergen, de 15.000 kilo wegende Christoffelschouw wordt door beeldhouwer Rombout Keldermans ontworpen.
Koning Christiaan II van Denemarken arriveert met het veer Dordt op Oudenbosch. Daar krijgt hij 40 (!) wagens om vandaar via Gastel naar Brussel te reizen en zwager koning Karel V te spreken. Dezelfde Karel, die vanuit Brussel Frankrijk aanvalt en Doornik op de Fransen verovert.
Landvoogd Willem de Croy is mogelijk vergiftigd te Worms.
De paus verklaart Maarten Luther tot ketter. De theoloog verdedigt zijn geschriften in de Duitse Rijksdag.
Zeevaarder Magelhaes is langs de zuidpunt van de Nieuwe Wereld van de ene in de andere zee terecht gekomen en komt aan op Cebu, Filipijnen. Daar sneuvelt hij.

HET JAAR 1520

Kroning Karel V tot keizer in Aken, waarop een rondreis door Brabant volgt.

Op 7 januari roept de schout in het Heilig Geest-huis de pastoor, de schepenen en de gemeente bijeen met de vraag of de kerk gerestaureerd moet worden of reeds een nieuwe gebouwd. Veertien goede mannen mogen erover besluiten: het wordt herstel. Gezien de verslechterde economie wel verklaarbaar. Klaarblijkelijk is de staat van de kerk niet best. De bisschop van Luik geeft verlof de Mis op een draagbaar altaar op te dragen.
In Aken wordt Karel V tot keizer gekroond, daarna op doorreis door Brabant hartstochtelijk toegejuicht.
De paus verwerpt de leer van Maarten Luther. Binnen 60 dagen moet hij tot inkeer komen, op dag van ultimatum worden overal kerkelijke wetboeken verbrand. Anderzijds worden op de universiteit van Leuven boeken van Luther aangestoken.
Zeventig jaar is er aan gebouwd door meerdere generaties bouwmeester Keldermans, nu is het klaar: het laatgotische stadhuis van Middelburg.
In Friesland sterft Grutte Pier, een krijgsheer en beer van een vent, hij strijdt met een reusachtig zwaard van 2.13 meter.

HET JAAR 1519

Tekening abdijkerk Hemiksem (website: Bernardusdagen).

Na negen dienstjaren overlijdt Gastels pastoor Wilhelmus de Quercu (van Eyck). Voor zijn nalatenschap van goederen wordt een regeling opgesteld tussen abdij en bisdom. Hoe groot z’n bezittingen zijn is moeilijk te bepalen; een eigen pastorie heeft Gastel niet.
Jan III van Glymes schenkt de kerk van Hoeven een glasraam.
In Breda wordt René van Chalon geboren, zoon van graaf Hendrik III van Nassau en Claudia van Chalon.
Maximiliaan I van Oostenrijk, keizer van Heilige Roomse Rijk overlijdt.
De Portugese zeevaarder Magalhaes verlaat de Spaanse havens op zoek naar een zuidwestelijke route naar Indië.
Maarten Luther wijst de onfeilbaarheid van de paus van de hand, hij stelt dat slechts het Schrift betrouwbaar is.
Sterfjaar van Leonardo da Vinci, kunstenaar/wetenschapper homo universalis.
Winterse stormen over ons land: Ooijpolder en West-Friesland onder water.

HET JAAR 1518

Jan Daniels huurt het rietbos van de ‘Leemstock’ met een ganzenpan, buitendijks Gastel, gelegen aan de noordzijde van de Grote Kreek. Ook bij het Dullaers Gors (vgl Dulderstraat) wordt een gors met de vogelarij gepacht. Het toont aan dat het onbedijkte gebied geen volslagen waterland meer is, er is meer activiteit. Kennelijk is het wel een vogelrijk gebied.
Peter Cops is abt af in Hemiksem, zijn opvolger is Marcus Cruyt.
Koning Karel V geeft permissie om uit Afrika slaven naar de Nieuwe Wereld te transporteren: begin slavenhandel.
Wederom een ‘dansplaag’, nu in Straatsburg; honderden mensen dansen non-stop, sommigen sterven door uitputting. Er wordt gezegd dat het een straf van God is. Anderen menen dat de oorzaak ligt bij vrouwen, die gaan dansen uit verzet tegen de mannelijke heerschappij.

HET JAAR 1517

Maarten Luther spijkert zijn 95 stellingen tegen de kerkdeur.

De invloed van de katholieke kerk is dankzij de Sint Bernardusabdij nog steeds groot in het Land van Gastel. Dat er ook wel eens een andere religieuze wind kan gaan waaien, hebben de Gastelaren nog niet door. Ver van huis, in het Duitse Wittenberg spijkert de augustijner monnik, moraaltheoloog en kerkhervormer Maarten Luther zijn 95 stellingen tegen de deur van de kerk. De reformatie begint. Een kerkscheuring waarvan niemand – ook Luther niet – de gevolgen kan overzien. Paus Leo X negeert hoofdzakelijk de hervormingen.
Stadsbrand Enschede: stad compleet verwoest.
Karel V verlaat de Nederlanden en vertrekt naar Spanje, zijn tante Margaretha van Oostenrijk neemt opnieuw waar als landvoogdes.
Het pistool, een nieuw wapen wordt uitgevonden, dankzij een nieuw ontstekingsmechanisme gemaakt van vuursteen.
Het Zeeuwse dorp Breskens wordt gesticht.
Antwerpen wordt drukkerscentrum der Nederlanden.

HET JAAR 1516

De torens en kerken van Wouw en Oud Gastel worden op kosten van de heer van Bergen gebouwd dan wel vergroot. Het is daarmee een soort wederdienst van Jan III van Glymes uit de nalatenschap van zijn vader Jan metten Lippen. Die heer ontving bij terugkeer van zijn reis naar het Heilig Land in 1452 rijke giften van uit met name Oud Gastel. Een echt bouwjaar voor de Gastelse kerk ontbreekt, meestal wordt voor een kerkenbouw tien jaar of meer uitgetrokken. Het vermoeden bestaat dat de kerk eind 15e eeuw groter gemaakt is en dat de oplevering rond deze tijd moet zijn. Dat er op enig moment de naam ‘Spaanse kerk’ aan wordt gegeven, kan te maken hebben met het feit dat Karel V op 13 maart in Brussel wordt uitgeroepen tot koning van Spanje. Ook Napels en Sicilië behoren tot zijn rijk.
Thomas More schrijft Utopia, een boek over een betere wereld dan de onze.
In Den Bosch breekt de pleuritisepidemie uit. Velen sterven onder wie de grote schilder Jeroen Bosch, geboren Jheronimus van Aken.

HET JAAR 1515

De jonge Karel V maakt rondreis en doet ook het Land van Gastel aan.

Karel van Luxemburg/Karel V wordt door de Staten-Generaal meerderjarig verklaard. De 15-jarige latere keizer Karel V maakt zijn inhuldigingsreis als landsheer langs Brussel, Brugge, Zierikzee, Bergen op Zoom, Baarlebosch en Dordrecht naar Delft, Den Haag en Amsterdam. Op 31 mei arriveert hij via de heirbaan Kuivezand te Vieux Bois (Oudenbosch), waar hij de nacht doorbrengt. In zijn gevolg niet alleen zijn moeder Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes der Nederlanden maar ook tientallen adellijke heren, stoet van trompetters, pages, lakeien, koks en speellieden en hofkapel. Het moet een indrukwekkende stoet geweest zijn, waar ze in Gastel wellicht voor uitlopen. Ook in Breda moet Karel V geweest zijn, daar komen in de stoet reuzen ‘golyas ende de resinne’ voor.
Einde van de vrije heerlijkheid Doirlicht of Deurlecht.
De Fries-Hollandse oorlog breekt uit.
Paus Leo X geeft dijkaflaten uit: Karel V mag ze uitgeven om Nederlandse dijken te herstellen.
Het mirakelspel Marieken van Nieumeghen verschijnt, het past bij de hedendaagse angst voor heksen en duivels.
Drie jaar na zijn vader overlijdt ook bouwmeester Antoon II Keldermans, architect aan het hof van Karel V. De ‘oude’ en de ‘jonge’ zijn er niet meer.

HET JAAR 1514

Familiewapen Van Glymes, decennialang aan de macht in Heerlijkheid Bergen op Zoom.

De eerste drie weken is het in ons gebied Siberisch koud met zware sneeuwval. Het weer eist veel slachtoffers.
Eerste sporen van meekrap in het Land van Gastel. De plant wordt geteeld om haar kleurvermogen, onmisbaar voor het roodverven van lakens en zelfs als geneesmiddel. Alle verbouwde meekrap moet op last van de Bergse heren in Bergen op Zoom ter stove worden gebracht.
Edelman Jan van Glymes, oudste zoon van Jan III van Glymes en Margaretha van Rouveroy sterft op 25-jarige leeftijd na ‘een bloedig duel om vrouwen’ in Brussel. Hij is voorbestemd om heer van Bergen te worden, daar komt nu zijn jongere broer Anton op termijn voor in aanmerking.
Paulus de Rhoda, koorleider van het gilde van de Gertrudiskerk van Bergen op Zoom overlijdt ook, hij volgt in 1484 Jacob Obrecht op, als deze Bergen verlaat.
De Sint Jeronimusvloed. Dijkdoorbraak bij Giessen, Land van Heusden en Altena en de Langstraat. Haarlem komt hierdoor juist aan gunstig vaarwater te liggen.
Maarten van Rossum verovert Arnhem door in een gesloten korenwagen soldaten de stad binnen te smokkelen.

HET JAAR 1513

Voorstelling van de Fontein der Eeuwige Jeugd. Maar waar staat ze?

Meer nog dan zijn vader oriënteert Jan III van Glymes zich op de internationale wereld. Zijn pro-Engelse houding heeft hem dan wel het stadhouderschap gekost, hij leeft op goede voet met keizer Maximiliaan I, met Karel V en ook met Thomas More en koning Hendrik VIII van Engeland is goed contact.
De Oorlog van de Heilige Liga woedt nu vijf jaar, veilig buiten Bourgondisch Brabant overigens. Het is een reeks conflicten waar de Fransen, de Kerkelijke Staat en Republiek Venetië een hoofdrol in spelen, maar ook de Engelsen, Schotten en Zwiters bij betrokken raken. Het dichtst bij onze streek is de verovering door de Engelsen van Doornik.
Giovanni de Medici wordt de nieuwe paus Leo X.
Al eeuwenlang wordt gezocht naar de mythische Fontein der Eeuwige Jeugd; Juan Ponce de Léon zoekt er in de Nieuwe Wereld naar, maar ontdekt Florida.
Een andere ontdekkingsreiziger, Vasco Nunez de Balboa, steekt de landengte van Panama over alwaar de Grote Oceaan, door hem Zuidzee genoemd.

HET JAAR 1512

Tekening Frans Akkermans, transcript uit het Geslachtsboek De Pottere.

Jan III van Glymes, heer van Bergen is Gastel goed gezind. Hij schenkt de Gastelse parochie een kerkklok als bewijs dat hij zich niet karig toont ten opzichte van kerk en godsdienst. Hij was ook een minnaar van muziek en zang.
Joost van der Leck-van Grimhuijsen, derde kind van Jan I van der Leck van Grimhuijsen en Beatrijs van Bergen overlijdt. Hij heeft twee zussen, Oda en Cornellie en broer Jan, die enkel bekend is als buitenpoorter van Leuven. Zij wonen niet op het Gastels slot. Dat doen wel de kinderen van Joost en Beatrijs te weten Beatrix, Geertuyd, Jan, Barbara en Beatrice. Onduidelijk is wat er van hen later geworden is. Wellicht daarom erft broer Jan de goederen te Gastel, Roosendaal en Kruisland. Hij draagt ze op zijn beurt weer over aan zijn nicht Johanna van der Leck-gehuwd Vlamincx. Zij concentreren zich echter vooral op Breda.
Antoon Keldermans, sinds 1476 hoofdbouwmeester van Bergen op Zoom, overlijdt. Hij ontwerpt en bouwt het Hof van Bergen (1485) en de Sint-Gertrudiskerk (1489). Vervolgens de vervolmaking van Kasteel van Wouw (1493) en Kasteel van Borgvliet (1504). Hij is Hofarchitect aan het Hof van Brussel en wordt gezien als een der groten uit de Brabantse Gotiek.
Bij een processie in Charlois (Rotterdam) zakken duizenden mensen door het ijs van de Maas: er verdrinken er tussen de 1000 en 4000.
In Rome opent de Sixtijnse Kapel.

HET JAAR 1511

Stuer Gewhalt alias ‘Boze Griet’ van Den Bosch; moest ingezet worden bij oorlogen maar faalde.

Zo’n 15 jaar is Joost van der Leck-van Grimhuijsen schout van Gastel, nu legt hij zijn taken neer. Paus Julius II en de bisschop van Luik geven toestemming om in de polders van Fijnaart en ’t Sant daer Buyten kerken te stichten. De Gastelse pastoors en de abdij protesteren, want ‘daarmee ondervindt het patronaatsrecht van Gastel grote schade’.
Louise Henrica van Savoye echtgenote van Hendrik III van Nassau, heer van Breda en de Lek overlijdt. Veel tijd brengt zij zonder haar man door in het kasteel van Breda al zal ze bij familie op het Gastels slotje ook eens geweest zijn. Ze wordt begraven in het praalgraf van de Van Nassau’s in de Grote Kerk.
Kortstondige oorlog tussen de steden Utrecht en IJsselstein: Karel van Gelre versus Floris van Egmont.
Den Bosch laat het kanon Stuer Gewhalt (Stoer Geweld) gieten, beter bekend als Boze Griet. Op het kanon staat ‘Stoer geweld heet ik, ’s Hertogenbosch behoed ik’. Het blijkt bluf, want het kanon weigert dienst.
Kasteel van Oijen waar ooit Maria van Brabant woonde, wordt gesloopt.

Zij-altaren in de huidige Laurentiuskerk van Oud Gastel (foto: Toon Vissers).

HET JAAR 1510

Pastoor Cornelius van Donck overlijdt, hij is een kwart eeuw pastoor van Gastel geweest en wordt opgevolgd door Wilhelmus de Quercu (van Eyck), een monnik van de abdij St. Bernard.
Het Onze Liever Vrouw-altaar wordt bediend door Franciscus Cornelii Joessen en Heilig Kruis-altaar bediend door Adriaan Anthonissen. Deze zijaltaren zijn meestal gewijd aan een andere patroonheilige dan die van het hoofdaltaar, van Laurentius dus. Het slaat meestal op het gilde of genootschap dat het altaar bekostigt. De genoemde priesters wonen meestal niet in de parochie – meestal wel in de abdij te Hemiksem – en dragen er de mis op stille en sobere wijze op.
Paus Julius II verheft Roosendaal tot zelfstandige parochie, los van de moederkerk Nispen.

HET JAAR 1509

Fragment uit Lof der Zotheid van Erasmus.

De humanist Desiderius Erasmus is uit onze streek vertrokken om via Italië naar Engeland te reizen en zijn vriend Thomas More te bezoeken. In Londen schrijft hij het Lof de Zotheid, zijn belangrijkste werk. Het is een satirisch werk waarin de godin Zotheid de zotten vrolijk en gelukkig maakt en de wijzen somber en ongelukkig. Het was Erasmus’ manier om kritiek te spuien op onder meer geestelijken, vorsten en de Rooms-katholieke kerk. Zotheid verwijst naar het Griekse moria en daarmee ook naar (Thomas) More. Titel en inhoud slaan ook heel erg op onze Westbrabantse streek. Tweede Cosmas- en Damianusvloed. Dijkbreuk bij Westkapelle, Veere zwaar geteisterd en eilandje Oud-Stavenisse bij Tholen verdwijnt in de golven.
Admiraal Cornelis van Bergen, negende kind van Jan II van Glymes overlijdt. 51 jaar eerder is hij geboren op kasteel Wouw. Cornelis vecht aan de zijde van Maximiliaan van Oostenrijk in de Slag bij Nancy, Guinegate en Tienen, is admiraal der Nederlanden, drossaard en gouverneur. Door zijn huwelijk met Maria Margaretha van Zevenbergen (die hij overigens aanvankelijk schaakte) is Cornelis ook Heer van Zevenbergen.

HET JAAR 1508

De naam François van der Zande valt een eerste keer, hij moet begin deze eeuw geboren zijn en wordt hier en daar als natuurlijke zoon van de heer van Bergen en Cornelia van der Zande opgevoerd. Hij zal later zijn intrek nemen op slot Grimhuijsen.
Hoe groot is Gastel nu? Op basis van het cijnsboek uit 1490 ligt het op 18,46 km2, met het ‘uitgesloten’ oppervlak meegerekend komt het neer op 28,37 km2. al is een groot gedeelte nog niet droog gelegd.
Maximiliaan I van Oostenrijk uit het Huis Habsburg wordt tot keizer van het Heilig Roomse Rijk gekroond.
Thomas Aubert is de eerste Franse ontdekkingsreiziger. Hij brengt zeven indianen mee uit de Nieuwe Wereld naar Frankrijk en stelt ze tentoon.

HET JAAR 1507

Voor de schepenen van Gastel worden 18 gemeten land in de St. Maartenspolder verkocht, kennelijk hoort deze ver in Hoeven gelegen polder nog tot de jurisdictie Gastel. De drooggelegde, maar bij tijd en wijlen nog natte polders raken steeds meer in trek.
Joannes de Mera wordt geboren, latere pastoor van Gastel.
Oorlog tussen Brabant en Gelre breekt uit, kooplieden worden onderweg veelvuldig overvallen.
De Duitse theologiestudent Maarten Luther wordt tot priester gewijd.
De Antwerpse zeeman Johannes Ruysch brengt een veelvuldig gekopieerde wereldkaart uit, een van de eersten met Amerika en Afrika erop.

HET JAAR 1506

Johanna de Waanzinnige wacht op de wederopstanding van het echtgenoot Filips de Schone.

Everhard van der Marck is de nieuwe prins-bisschop van Luik. Een groot bisdom waar ook de heerlijkheid Bergen op Zoom en het land van Gastel onder vallen.
Na een laatste reis naar de west overlijdt Christoffer Columbus in Valladolid. Ook in Spanje, maar dan in Burgos, sterft Filips de Schone vorst van de Bourgondische Nederlanden. Slechts 27 jaar oud. Officieel is de doodsoorzaak tyfus, maar er zijn veel speculaties dat hij werd vermoord omdat hij door zijn huwelijk met Johanna van Castillië (‘de Waanzinnige’) de macht over Spanje zou krijgen. Zoon Karel V volgt hem op, maar eerst nog onder regentschap van zijn grootvader Maximiliaan van Oostenrijk.
De eerste steen voor de Sint Pietersbasiliek van Rome wordt gelegd. Het is wel rumoerig in Italië, waar de Zwitserse Garde wordt opgericht, die de paus Julius II helpt bij het herstel van de Kerkelijke Staat. De pauselijke troepen heroveren Perugia en Bologna.

HET JAAR 1505

Oude kaart van Zuid-West Nederland waarmee duidelijk dat er buitendijks nog heel wat grond op het water te veroveren valt.

In een akte is sprake van twee bunders buitendijks land, de ‘Koolhof’ geheten en in een andere akte gaat het over een halve bunder weiland in de ‘Spierincx Aanwas’ gelegen. Pieter Haess woont als een der eersten zelf buitendijks van Gastel.
Schout is op dit moment de jonkheer van Grimhuysen, woonachtig in het gelijknamige slotje even buiten het dorp.
Johannes Gros is nog korter abt in Hemiksem dan zijn voorganger, hij overlijdt en wordt opgevolgd door Petrus Cops.
Componist en zang- en kapelmeester Jacob Obrecht, die een kwart eeuw geleden zijn eerste Mis opdroeg in de Gastelse kerk, sterft in het Italiaanse Ferrara aan de pest. Hij laat een uitgebreid oeuvre van 29 missen, 30 motetten en 30 composities na.
Ook de prins-bisschop van Luik, Johan van Horne, overlijdt.
In Amsterdam is het voortaan verplicht om na 21 uur een lantaarntje mee te dragen.

HET JAAR 1504

De gorzen buiten de eerste dijk komen vaker droog te liggen. Buitendijks ligt een eerste erf ‘Den Wildenbunder’ genaamd. Ook de aanwassen aan het eind van de Noordhil komen in gebruik en Willem Coelgenss schenkt 40 gemeten uitergorzen met een aanwas aan het ziekenhuis van Bergen op Zoom.
Engelbrecht II van Nassau, heer van Breda, overlijdt drie jaar na zijn vrouw zonder nageslacht. Als landvoogd volgt Willem van Croy hem op.
Een korte ambtsperiode in de Bernardusabdij voor abt Romuldus van Eppeghem, hij wordt opgevolgd door Johannes de Gros. Op de dag van zijn verkiezing is een aardbeving met een kracht van 5 op de Schaal van Richter en Aken als epicentrum.
De 4-jarige Karel V verlooft zich met Claude van Frankrijk via het Verdrag van Blois.
Componist Jacob Obrecht zoekt vanwege regelmatige ziektes het mildere klimaat van het Italiaanse Ferrara op.
Eveneens in Italië wordt het bekendste beeldhouwwerk in de kunstgeschiedenis onthuld: David van Michelangelo.

HET JAAR 1503

Van de inmiddels vermaarde componist Jacob Obrecht, wiens band met Gastel uit 1480 stamt, wordt een deel van zijn muziekwerk gedrukt en uitgegeven.
Gastelaar Coppen Bertels wordt voor de laatste maal vermeld als schipper voor het vervoer van ijsselstenen. Zijn schip heeft een laadvermogen van 40 duizend stenen goed voor heel wat huizen- en kerkenbouw.
De abt van St. Bertin, heer Antonius is te gast op kasteel Wouw. Hij is een broer van Jan III van Glymes, heer van Bergen. Architect/loodmeester Herman de Waghemakere overlijdt. Hij was opvolger van Everaert Spoorwater en werkt aan o.m. kerken in Antwerpen, Lier en Hulst. Hij ontwerpt ook het Vleeshuis te Antwerpen.
Grote nachtelijke stadsbrand Harderwijk waarbij 100 mensen omkomen.
Jamaica, de Kaaimaneilanden en Bermuda worden ontdekt.

HET JAAR 1502

Los van het galgenveld in het buitengebied richting Nieuwenberg wordt er ook een schandpaal op de Markt geplaatst. Aan zo’n paal wordt iemand als strafmaatregel vastgebonden en te kijk gesteld. Voorbijgangers staat het vrij om degene, die letterlijk voor paal staat, te beschimpen of te bekogelen met rot fruit, paardenvijgen of zelfs stenen. De schandpaal komt er ook omdat gevangenisstraffen nog niet in zwang zijn. Gevangenpoorten zijn er nog weinig.
Ruim een kwart eeuw na de dood van haar man Jan IV van Nassau (de laatste halfheer van Gastel tot 1458) overlijdt Maria van Loon-Heinsberg. Ze wordt naast haar man in de Grote Kerk van Breda begraven.
In het najaar sterft ook Hendrik van Bergen, bisschop van Kamerik en zoon van Jan metten Lippen, broer van Jan III van Glymes. Kanselier van de Orde van het Gulden Vlies, raadsheer Filips de Schone en met Erasmus als secretaris.
Uit dit jaar dateert de Cantino-planisfeer, een kaart waarop de door Portugese zeevaarders ontdekte landen staan. Intussen worden Martinique, Honduras en Sint Helena ontdekt.

HET JAAR 1501

Praalgraf Simburga van Baden, waarnaast later ook echtgenoot Engelbrecht II van Nassau komt te liggen.

Vrouw Simburga van Baden, getrouwd met Engelbrecht II van Nassau, overlijdt in Breda. Daags tevoren rijdt een bode vanuit Breda naar Brussel om Engelbrecht te melden dat zijn vrouw ernstig ziek is. Bij haar dood verblijft de stadhouder nog in Brussel, hij is te laat terug in Breda. Het huwelijk blijft kinderloos. In de Grote Kerk van Breda wordt een praalgraf voor Simburga opgericht.
Clemens van Reimerswale Lodijke geeft de lage heerlijkheid Roosendaal terug aan zijn leenheer, dezelfde Engelbrecht II van Nassau, voor zover deze al recht had op bezittingen aldaar. De Van Reimerswalen behouden nog wel gronden en de molens van Roosendaal, waar rond deze tijd zo’n 4000 mensen wonen. Vanaf 1 april dit jaar is de heer van Breda voortaan de baas over Roosendaal en Nispen. Eerder was er bijvoorbeeld ook de heerlijkheid Gageldonk en heerlijkheid Langendijk. Het qua inwoners kleinere, maar qua oppervlakte grotere Gastel blijft in handen van de heren van Bergen.

terug naar het begin van de pagina

De Zestiende Eeuw

Recente reacties

Archieven

Categorieën

Meta

sidebar menu